Hilarius - Super Psalmi 1490
Alleluia.
Cantate Domino canticum novum, laus (Infra, laudatio) ejus in ecclesia sanctorum. Laetetur Israel in eo qui fecit eum, et filii Sion exsultent super regem suum. Laudent nomen ejus in choro, in tympano et psalterio psallant ei. Quoniam beneplacitum est Domino in populo suo: exaltavit (Infra, exaltabit) mansuetos in salutem. Exsultabunt sancti in gloria: laetabuntur in cubilibus suis. Exsultationes Dei in faucibus (Infra, gutture) eorum: et gladius ancipitis (Infra, gladii bis acuti) in manibus eorum, ad faciendam vindictam in nationibus, increpationes (Infra, objurgationes) in populis. Ad alligandos reges in manicis et (Abest infra manicis et) compedibus, et nobiles eorum in vinculis ferreis. Ut faciant in eis judicium conscriptum: gloria haec est omnibus sanctis ejus.
1491
1. Psalmi superioris recapitulatio
Superior psalmus omnem creationum diversitatem ad laudem Dei creatoris est adhortatus: et ordo a coelestibus coeptus, cuncta terrae ac maris et aeris animantia percurrit, universo quoque genere aetatum, sexuum, potestatum ad honorem debitae confessionis admonito, ut gloriam ejus, qui se ad vitam animasset, firmasset, ornasset, pius gratiarum sermo celebraret. Postquam, ut dignum fuit, Propheta psalmi hujus fine proprium officii sui munus expleverat, omnibus quidem ad laudem divinam adhortatis, hymnum tantum esse sanctorum ejus ostendit, filiis scilicet Israel, populo qui fieret Deo proximus; ut cum universitas omnis Deum ex vitae suae sensu et gratulatione laudasset, Israel tamen ei solus approprians hymnum de cognitionis ac dignationis divinae familiaritate cantaret. Post quae nunc ad cantandum Deo novum canticum incitamur. Et forte nihil ultra reliquisse psalmus anterior novitatis admirationisque credatur, cum si quid illud in gratulatione nostra sensuque sit, idipsum in laude oportere esse praescriptum sit. Efferre autem se ultra coelestem sedem mens nostra non sufficit: sed laudare Deum ea quae supra coelos sunt admonentur. Rursum autem se tendere ultra abyssi immensitatem intelligentiae nostrae opinio non potest: verum ea, quae in his sunt, ad laudis officium advocantur. Jam vero ipsa illa natura aeris in grandine, nive, crystallo, procellaeque spiritu concinere gloriam tantae laudis jubentur. Tum porro universitas generis humani in regibus, in principibus, in judicibus, in omni vel aetatis flore, vel senectutis maturitate, Dei laudem cantare praecepta est; quia haec omnia sibi imperturbato cursu moderatoque consistant, fluantque universa ita naturae suae lege praecepta, ut decedere his ex ea qua creata sunt constitutione non liceat.
1492
2. Quorum proprium sit hoc canticum novum
Cum ergo nulla, extra haec rerum divinarum coelestiumque decreta, videatur homini concessa esse cognitio, cognitionisque laudatio; videamus, ad quod nunc novum canticum advocemur, cum dicitur, VERS. 1: Cantate Domino canticum novum. Est plane novum canticum. Cujus quidem novi cantici gratulationem jam et in superioribus psalmis, in quibus novum canticum cantatur, ostendimus; cum in gentibus Dominus esse regnaturus ostenditur (Ps XCV, 10), cum ipsum ad regni gloriam dextera sua salvabit (Ps XCVII, 1), cum assumens ex inferno animam suam nos secum assumpsit in reges. Proprium ergo hoc canticum novum est sanctis ejus. Id enim sequitur: Laudatio ejus in Ecclesia sanctorum. VERS. 2 et 3. Laetetur Israel in eo qui fecit eum, et filii Sion exsultent super regem suum: laudent nomen ejus in choro, in tympano et psalterio psallant ei. Id est, in eo qui secundum nonagesimi et quinti psalmi canticum novum regnabit in gentibus, et quem in sequenti cantico novo, in mirabilibus factis suis Dominum salvabit dextera sua. Super hoc igitur rege laetatur Israel et Sion filii, ejus scilicet Sion quae mater in coelis est, quae conscriptorum primitivorum et angelorum frequentantium civitas est; et Israel ille, qui spiritu non littera (subaud. laetetur) et super quem Apostoli pax est (Ga VI, 16). Hi ergo filii, qui suscipientes confitentesque regem filii Dei facti sunt, et hi ergo qui in corpore Deum mentis oculis agnoverunt, laetabuntur in choro, in tympano psalterioque psallentes. Haec autem musa (f. causa) laetitiae in tabernaculis justorum est, et in symphoniae cantu (f. et symphoniae cantus) in reditu filii poenitentis auditur.
1493
3. Homo creatione Deo placens, peccato displicens, in Christo bene placuit
Quae autem nunc proprie post creaturarum laudationem, et superiora cantica nova, hujus cantici novi causa esset, ostendit dicens, VERS. 4 et 5: Quia beneplacitum est Domino in populo suo: exaltabit mansuetos in salutem. Exsultabunt sancti in gloria. Omnia quidem Deo cum sunt creata placuerunt, Genesi testante cum dicit: Et vidit Deus quia bona sunt (Gn I, 31); sed beneplacitum ei in populo suo esse cognoscimus. Bona quidem creatio hominis est, ut quae initium creationis secundum originem Dei similitudinemque sortita est; sed judicio se immutabilis Dei secundum demutationem humanae voluntatis atque arbitrii temperante, tum quia peccassent et agerent poenitenda, poenitere se quia fecisset hominem testatus est. At vero ipsis illis ex peccato in vitam reformatis, depulsa poenitentiae querela, jam beneplaciti in eos affectus ostenditur. Reconciliati enim sumus per corpus et sanguinem Christi ex inimicis in filios Deo, cum nobis aeterni sacerdotis placationem impoenitentiae sacramento spopondisset, Propheta dicente: Juravit Dominus, et non poenitebit eum, Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech (Ps CIX, 4). Complacitum ergo est quod impoenitens esse juratum est ei, quo regnante secundum ordinem Melchisedech, id est, gentium et rege et sacerdote, primum mansuetis salus, deinde splendor est sanctis exsultantibus super regem suum.
1494
4. Sanctorum privilegia. Guttur, quid significet; quid gladius. Gladii bis acuti quis usus sanctis
Sed post sanctorum gloriam, intelligendum est quid ad cantici novi plenitudinem consequatur: Laetabuntur in cubilibus suis. VERS. 6. Exsultationes Dei in gutture eorum, et gladii bis acuti in manibus ipsorum. Jam non lacrymis stratum rigabitur, nec in hoc mortis corpore degentium ob peccati necessitatem ac dolorem noctibus singulis lectus lavabitur. In cubilibus enim jam suis sancti laetabuntur in gloria; et ob id Dei exsultationes semper in gutture. Per significationem gutturis, internae conscientiae protestatur affectum. Sed neque solum in eorum gutture exsultatio Dei est; verum etiam ipsorum manus bis acutis gladiis armabuntur. Haec filiis Sion cognitio regis indulget, quibus in choris tympanisque psallentibus disposita sit et salus, et gloria, et laetitia, et exsultatio, et potestas. Nam potestatem in gladio significari, tum pluribus locis, tum consequentibus admonemur. Cur enim bis acuti gladii in manibus eorum essent, edocuit mox Propheta, dicens, VERS. 7-9: Ad faciendam vindictam in nationibus, objurgationes in populis; ad alligandos reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis; ut faciant in his judicium conscriptum: gloria haec est omnibus sanctis ejus. Hoc ergo est canticum novum dum humiles terrae tribulatique corde regibus constituantur in reges, cum existimati purgamenta mundi et vel abortiva gentium lumen mundi et ultores sint nationum (1Co IV, 13). Gladii enim bis acuti in manibus eorum sunt: quia sancto illi in Apocalypsi gladius bis acutus ex ore sit, judicium undique potestatis exercens (Apoc. XIX, 15). Nam et gladium venit Dominus mittere in terram (Mt X, 34): et sancti secundum Apostolum mundum judicabunt, et in illis judicabitur mundus (1Co VI, 2). Dictum est enim, aut nescitis quia angelos estis judicaturi? Fit ergo per eos vindicta in nationibus; Deus enim in nobis est ultionum. Objurgatio deinde exseritur in populos: fidelis namque est, qui ait: Arguam te, et statuam haec contra faciem tuam (Ps XLIX, 21). Sed arguitionis hujus hic exitus est, ut reges nationum nobilesque earum manicis et compede vinciantur. Vincti enim manibus et pedibus, secundum evangelia, in exteriores tenebras deputantur (Mt XXII, 13). Et quia illic erit fletus et stridor dentium, fiet judicium conscriptum, quod lex scilicet praescripserat, quod Prophetae nuntiaverant, quod omnis divinus erat sermo testatus. Hoc fides, pietas, continentia, confessio habet meritum: hoc contemptus saeculi muneris sumit, fieri regem regum, quorum odia ob Christi nomen excepta sint; vinciri nobiles, quorum nos vincula carceresque concluserint; conscriptum in eos judicium habetur (f. haberi), quorum et gladii desaevierint, et potestas. Sic sanctorum gloria omnis a Deo est, cum post has vitae et corporum passiones exserant potestatem. Sic cantici novi hymnus impletur, cum post gentium opprobrium regumque cruciatus judicium conscriptum in gentes regesque decernant, quibus Dominus Jesus Christus et unigenitus Deus et Dominus et rex est, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen.
1500
(Ps 150 Vet. Lat.)
Laudate Dominum in sanctis ejus: laudate eum in firmamento virtutis ejus. Laudate eum in virtutibus ejus: laudate eum secundum multitudinem magnitudinis ejus. Laudate eum in sono tubae; laudate eum in psalterio et cithara. Laudate eum in tympano et choro; laudate eum in chordis et organo. Laudate eum cymbalis bene sonantibus, laudate eum in cymbalis jubilationis; omnis spiritus laudet Dominum.
1501
1. Psalmi mysteriis referti. Cur in tres quinquagesimas distributi
Magnis psalmorum librum sacramentis rerum coelestium refertum esse saepe tractavimus, vel cum dispositio singulorum, contra temporis gestorumque rationem, ordinem, numerumque sortita sit, vel cum superscriptiones nonnullae aliter, quam Hebraeorum libris continentur, adscriptae sunt, vel cum tituli plures, cum nulli sint, praeferantur. Cum ergo ultra litterae opinionem celsioris intelligentiae sensu volumen digestum sit; oportuit idipsum digno fine concludi: ut secundum gloriosam spei nostrae perfectionem Iiber quoque tanti Prophetae consummatus exsisteret. Primum enim in eum est numerum distributus, qui ex tripartito quinquagesimo numero esset explendus, cum neque in Hebraeis numerus singulis quibusque connexus sit, et plerique apud eos psalmi, quo minus hic triplicis quinquagesimus numerus conveniret, juncti sunt. Fuit ergo in translatoribus hoc intelligentiae spiritalis, ut congestam hanc in plurimis continuatamque seriem partirentur in numerum: ut psalmorum omnium hic et ordo et numerus, qui in his trisquinquagesimus est, possit expleri (V. Prolog., n. 11); totiusque libri idem hic quasi status exsisteret, qui fidei, ut in quinquagesimo psalmo centesimoque tractavimus, quorum unus secundum praescripta legis, post sabbatorum sabbata confessionem peccati remissionemque complexus est, alius sub ejusdem numeri plenitudine non indulgentiam peccati, sed fructum officiumque justitiae comprehendit. Post quae rursum aedificata jam in aeternum Dei civitate, et omnibus ad gratulationem ejus laudemque commonitis, sub ejusdem rursum numeri potestate spes est consummata sanctorum, jam ad spiritalem omnibus gloriam naturamque renovatis: ut gradatim per hoc ad Dei consortium veniretur, cum peccatorum remissio vitae innocentiam et judicii constantiam mereretur, vitae autem innocentis judiciique constantia spiritalis gloriae sumeret dignitatem. Ac sic omnia, baptismum resurrectio, demutatio continentur, cum prima nos libri hujus quinquagesima regeneret ad innocentiam, sequens ad judicium innocentiae resurrectio perducat, tertia in naturam spiritus et laudem constituat. Post vinctos enim compedibus reges, ligatosque manicis nobiles (f. et) sanctorum judicium conscriptum, cum in his omnibus gloria constitisset, gloriae tamen ipsius consummatio haec secuta est.
1502
2. Superior proximo psalmus ad laudem nos Dei ob creationum magnificentiam advocavit: sed post cantici novi hymnum Deus non adhuc in operibus laudandus, sed laudandus in sanctis est, quos post judicium conscriptum in aeternitatis gloriam collocaverit, et indemutabiles jam coelesti honore donaverit: per quod in virtutis suae laudandus sit firmamentum, quia firmamentum aeternae virtutis invexerit, absorpta in contentione morte, cum corruptionem incorruptio devoraverit. Et idcirco firmamentum virtutis laus sequitur potestatum, quia mortem immortalitas consumpserit, tribuens quod oculus non vidit, nec cor cogitavit, nec auris audivit. (Versus quinque, fugientibus ms. litteris, legi hic non potuere.) . . . . . . . . . in sanctis et ad laudem . . . . . suas . . . . . . . . . . Deus secundum Apostolum nos ante mundi constitutionem in coelestibus spiritali benedictione benedixit (Ep I, 3) ad cujus laudis gloriam omnia et vocis et operum officia incitant diversitate habitationum et claritate. Laudamus idcirco in cymbalis bene sonantibus: in cymbalis exsultationis laus ista perficitur. Quae laus omnis in sanctis est, quod ab his corruptionem carnis sanguinisque depulerit, quod ad imaginem creatoris sui sint reformati, quod conformes jam esse gloriae corporis Dei coeperint, quod in omnem Dei plenitudinem impleantur, quod cum Deus spiritus sit, Deum tamen non caro jam sit laudatura, sed spiritus.
150
(Ps 15 Vet. Lat.)
151
1. Tituli inscriptione praenotatur iste psalmus: sed quae fuerit David tituli inscriptio, in historia non invenimus. Verumtamen tituli inscriptionem in passione Domini factam recognoscimus: et negari non potest secundum interpretationem, quia iste psalmus de passione et ressurectione Christi prophetasse videatur, (0891D) quod in illo loco manifestum est, ubi ait, VERS. 10: Quoniam non derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum videre corruptionem. David enim mortuus est et sepultus: Christi autem caro sola non vidit corruptionem, nec detineri potuit anima ejus in inferno.
Quamobrem psalmus qui et de passione ejus et resurrectione et haereditate dicturus esset, merito notatus est tituli inscriptione. Quid enim in se habuit scriptura tituli, quam cruci ejus Pilatus affixit? Jesus, inquit, rex Judaeorum. Quod in se nomen et ipse confessus est, interrogante eum Pilato: Tu es rex Judaeorum (Marc. XV, 26)? In hoc, inquit, veni et in hoc natus sum.
152
2. Sed numquid carnalium Judaeorum rex ab eo (0892A) super Sion montem sanctum ejus? non utique arbitror in monte hoc terreno qui est in Judaea, regnum a Patre datum Domino, cujus coeleste regnum Apostolus docet: sicut et ipsam civitatem Jerusalem, non hanc Christi esse ostendit quae nunc servit cum filiis suis, sed illam quae sursum est, matrem nostram liberam, coelestem Jerusalem. Ita nec horum Judaeorum qui circumcisi sunt circumsicione manu facta, sed sicut Apostolus docuit, dicens: quia non est hic Judaeus qui palam videtur, neque illa circumcisio quae in carne sit, sed circumcisio cordis, cujus laus non ex hominibus, sed ex Deo est; et non horum Judaeorum rex Jesus qui ex operibus apud homines gloriantur, sed quorum gloria apud Deum propter spem gratiae ejus est. Vide enim Apostolum (0892B) dicentem, quorum sit gloria apud Deum. Si enim, inquit, Abraham ex operibus justificatus est, apud homines habens gloriam (Rm IV, 2); ad quid credit in eum qui justificare impium potest, et gratuitam misericordiam Dei sperat? habet gloriam, sed non apud Deum.
153
3. Judaeorum itaque rex Christus, quorum gloria non ex hominibus, sed ex Deo. Denique et hic psalmus significanter ait, VERS. 5 et 6: Dominus est portio haereditatis meae.
Funes ceciderunt mihi in ipsis potentissimis, etenim haereditas mea perquam maxima est.
Quae est ergo haereditas Domini, nisi haec de qua scriptum est: Posce, et dabo tibi gentes haereditatem tuam (Ps II, 8). Peccatores autem ex gentibus credunt in eum qui justificare impium potest. Et si gloria (0892C) eorum non ex hominibus, sed ex Deo est; et istorum Judaeorum rex Christus. Non enim hic Judaeus qui palam videtur, neque illa quae in aperto in carne fit circumcisio. Sed quid ait? numquid ex illa circumcisione non plurimi crediderunt? verum est quia crediderunt, sed et ipsi ad exemplum gentium reducti, ut prius se confiterentur peccatores, et sic misericordiam mererentur, sicut Paulus ad Galatas scribens docet: Si tu, inquit, cum Judaeus sis, gentiliter vivis; quomodo gentes cogis judaizare (Ga II, 14)? Nos natura judaei, et non ex gentibus peccatores, scientes quod non justificatur omnis caro ex lege. Itaque volens lucrifieri in Christo inventus est peccator; quia Christus venit non justificatos vocare, sed peccatores. Itaque et qui ex circumcisione manu facta crediderunt, ad confessionem (0892D) peccatricum gentium humiliati crediderunt, ut essent omnes haereditas Christi: non in his qui ex operibus suis justificabuntur, sed in his qui per gratuitam gratiam Dei justificantur. Et haec est tituli inscriptio, quod sit ipse rex Judaeorum. Itaque narrat hic psalmus quorum Judaeorum rex Christus esse videatur, et quam habeat rationem tituli inscriptione; qui non eorum Judaeorum qui palam viderentur, et quorum esset aperta in carne circumcisio, sed potius illorum Judaeorum qui in secreto Judaei, quibus circumcisio cordis, quorum gloria non ex hominibus, sed ex Deo est. Videamus denique psalmi textum, si ad haec quae diximus attinet.
154
4. VERS. 1. Custodi me, inquit, Domine, quoniam (0893A) in te speravi. Qui debitum petit, non sperat: nam si debetur mihi aliquid, jure id reposco. Quod si quis mihi ex voluntate tribuat, non ex oblatione; de hac consuetudine ejus, benevolentiam ejus sperabo.
Itaque hic qui non ex operibus justitiam magnificabat, sed gratuitam Dei gratiam introducebat, Custodi me, dixit, Domine, quia in te speravi. Dicam Domino, Deus meus es tu. Potestas enim Domini in eo est, ut faciat in servum quod vult, non quod necesse habet.
Si autem operibus merces debetur; id mihi retribuet, quod necesse habuerit, non quod voluerit. Si enim operatus fuero, velit nolit, debetur mihi merces, et evacuabitur per haec gratia Dei, sicut Apostolus ait: Nam qui operatur, merces illi accepta fit per debitum, non per gratiam; sed qui se non ex operibus (0893B) suis, sed ex gratia Dei salvum fieri vult, sicut oportet nos omnes credere; hic sperans in Deum constituet sibi bonum quod voluerit Deus, non quod necesse habuerit, ac per hoc significanter ait, VERS. 2: Dixi Domino, Deus meus es tu. Neque enim umquam Dominus gratias agit servo, si fecerit quod jusserit; sed per haec omnia exspectari volet benevolentiam suam et gratiam, sicut et Dominus docet dicens: Quis ex vobis habet servum arantem aut pascentem? Numquid cum venerit domum, dicit ei, transi et recumbe? sed dicit, transi et ministra mihi, et tunc manducabis.
Numquid agit dominus illi gratias servo, quia sic fecerit? amen dico vobis quia non agit.
Sic et vos cum omnia feceritis quae jussero vobis, dicite: Servi inutiles sumus: quod necesse habuimus, fecimus (Lc (0893C) XVII, 7). Igitur qui agnoscit se Deum habere, talem exhibere debet servitutis humilitatem. Sed haec confessio non est operum, sed fidei.
Itaque novi Testamenti bene annuntiator ait: Dixi Domino meo, Deus meus es tu. Et quid post haec dicit?
155
5. Quoniam bonorum meorum non indiges, VERS. 3. Sanctis qui sunt in terra. Quid tam consequens erat, quam quod ait, bona sua necessaria non esse sanctis terrae, neque ea bona Domini ad usum esse sanctorum terrae habitatorum? Quae autem sunt bona Christi, quae bona Novi Testamenti, nisi gratuita, nisi peccatorum remissio? Haec bona sanctis terrae necessaria non sunt. Non egent qui sani sunt medico, sed qui male habent (Marc. II, 17). Et proprie illos qui se in operibus suis justificant, sanctos non coeli (0893D) sed terrae appellavit; ex hominibus enim laus eorum, non ex Deo est: quales fuisse eos Dominus notat, justificantes se in conspectu hominum, qui reprehendentibus quod cum publicanis conviveret, Non veni, inquit, justos facere salvos, sed peccatores (Ibid.). Igitur gratia gratuita et remissio peccatorum justis necessaria non est; sed utique justis qui se justos putant; nam vere justus ex fide venit (f. vivit). Isti itaque sancti non indigent bonorum filii sui. Itaque infra ait: Non congregabo synagogas eorum de sanguine meo. Non est enim talibus redemptio per sanguinem meum necessaria, qui se justos esse arbitrantur.
156
6. Sed quare ait: Ipsi miras fecerunt voluntates tuas in se; VERS 4: multiplicatae sunt infirmitates eorum: (0894A) post haec acceleraverunt? Tractat hunc locum Apostolus plenissime ad Romanos, quod lex introivit ut amplificaretur peccatum. Ubi amplificatum est peccatum, ibi gratia abundavit (Rm V, 20). Postquam enim repudiantes gratiam Dei inventi sunt in operibus legis, infirmis mira facta est voluntas Dei, qua ad gratiam suam provocabat eos. Quicumque ergo vult salvus esse, oportet ut gratia Dei liberari velit.
Itaque bene psalmus ait: Ipsi miras fecerunt voluntates tuas in se; multiplicatae sunt infirmitates eorum: post haec acceleraverunt. Cum enim multiplicatae sunt infirmitates eorum qui se in operibus justificari volebant, mirae factae sunt voluntates Dei quae ad fidem gratiae vocabant. Horum igitur synagogas, ait, non aggregabo de sanguine meo: id est, non redimam (0894B) eos qui redemptionem meae gratiae non requirunt. Nec memorabor, inquit, nomina eorum per labia mea. Qui enim in operibus suis vult salvus esse, hic beneficium meum non confitetur: et qui me confessus non fuerit coram hominibus, nec ego confitebor illum coram Patre meo qui est in coelis (Mt X, 32).
Quod si hos tales non fuerat congregaturus, supererat ut ostenderet quos in haereditate accepturus esset. Itaque ordine subjungit:
157
7. VERS. 5. Dominus portio haereditatis meae et calicis mei: tu es qui custodisti mihi haereditatem meam. Si enim eos qui ex operibus justificantur repudiabat, eos utique quos Deus per gratiam salvos faciebat, habere malebat. Itaque significanter ait: Dominus portio haereditatis meae. Cum enim Dominus gratia (0894C) sua salvos fecerit illos, quos ille in haereditatem dedit; vere Dominus est portio haereditatis ejus. Servavit autem obsequium filius, ut haereditatem suam non in sanguine suo quaesitam praedicaret; sed per Deum donatam sibi diceret a Deo, ut et calicis sui, id est passionis, Dominum portionem esse confiteatur. Etenim si passione Domini redemptae sunt gentes de peccato, ipsa tamen passio Domini voluntas Patris fuit, sicut testatur in evangelio dicens (ut homo loquitur quem suscepit): Pater, transeat calix iste a me: verumtamen, non quod ego volo, sed quod tu (Mt XXVI, 39). Igitur si voluntatem Domini consideres, ipse confessus est dicens: si fieri potest, transeat iste calix a me. Unde etiam redemptio gentium non in voluntate Filii, sed in voluntate (0894D) Patris recipienda est. Non enim quod ego volo, inquit, sed quod tu. Igitur hanc ipsam gratiam qua per mortem ejus redemptae sunt gentes, non sibi Filius, sed Patri assignat. Itaque et haereditatis suae et calicis portionem Dominum esse asserit.
158
8. VERS. 6. Funiculi, inquit, ceciderunt mihi in potentissimis: etenim haereditas mea maxima est mihi. Fuit enim consuetudo vetus, ut et fines possessionum in funiculo mensurarentur: ideoque hic cum de haereditatis suae portione loqueretur, funiculi, inquit, ceciderunt mihi in ipsis potentissimis. Accipimus autem rei hujus testimonium ex cantico Moysi, ubi scriptum est: Cum dispersit Deus filios Adae, et statuit fines gentium secundum numerum angelorum Dei, (0895A) et facta est portio Domini populus ejus, Jacob funiculus haereditatis ejus (Deut. XXXII, 8). Et merito hic qui portionem haereditatis suae Deum esse dixerat, funiculos possessionis suae in ipsis potentissimis cecidisse dicebat. Quid enim nisi potentissimi sunt, quos Dominus justificat, quos Dominus honorificat? Quis accusabit electos Dei? Deus qui justificat? quis damnavit (Rm VII, 33)? Igitur qui in talibus haereditatem suam futuram esse dicebat, merito ait: Funiculi ceciderunt mihi in ipsis potentissimis. Quod autem ceciderunt, ait; nemo sic accipiat, quasi deteriorem factam haereditatem suam dicat, quia omne quod cadit deterius fiat; sed usus est proprio verbo et necessario. Ubi enim quis non propter meritum eligitur, ibi quasi quaedam sors cadit gratiae; sicut (0895B) in assumptione apostoli qui subrogatus est in locum Judae, scriptum est, quia sors cecidit super Matthiam (Act. I, 26). Itaque quia non nisi ex gratia Domini talis sibi haereditas sorte contigerit, significanter ait: Funiculi ceciderunt mihi in ipsis potentissimis: etenim haereditas mea maxima mihi est. Hic novus Adam loquitur
159
9. VERS. 7. Benedicam Dominum qui intelligere me fecit: nihil enim scit Filius, nisi quae vidit et audivit a Patre. Itaque benedicit eum, qui intelligere se fecit. Et vere hic intellectus non ex homine, sed ex Deo est. Nam quis hominum duabus positis haereditatibus, quarum altera sit in operibus magnifica et dives, altera pauper et egens; eligat eam quae aliena egeat misericordia? Verum Filius edoctus a Patre, mavult in his haereditatem qui in Deum sperent, quam qui in operibus suis justificantur. Ita pulchre ait: Benedicam Dominum qui intelligere fecit me: adhuc autem et sicut in nocte erudierunt me renes mei. Quid eum erudierunt renes sui? scilicet, ait, intelligere eum fecerunt, melius esse sperare in Domino, quam in suo opere justificari. Nam et ipsum Dominum nonne renes sui quasi in nocte erudierunt sperare in Deum? Nam et contristata est anima ejus usque ad mortem. Didicit sperare in Deum, et hoc est quod ait in hunc se intellectum eruditum esse a renibus quasi in nocte. Et sequentia enim ostendunt de passione eum sua dicere, cum subjungit:
1510
10. VERS. 8-10. Providebam Dominum in conspectu (0895D) meo semper, quia a dextris est mihi ut non commovear. Propter hoc jucundatum est cor meum, et exsultavit lingua mea, insuper et caro mea habitabit in spe: quia non derelinques animam meam in infernum, neque dabis sanctum tuum videre corruptionem. Et textus quidem hic et ordo manifestus est: sed quod renes nominavit, et quasi in nocte, ait, erudierunt me; ne obscuriora videantur, interrogemus. Deus scrutator dicitur renum et cordis, in quibus quasi duobus locis hominis secreta teneantur. Sed in corde quidem secretum animae, in renibus vero secretum carnis est; quas subinde inter se diversitates interioris et exterioris hominis etiam Apostolus docet cum ait: Consentio legi secundum interiorem hominem; sed video (0896A) aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae (Rm VII, 12). Et alio loco: Igitur ego ipse quidem mente servio legi Dei; carne autem legi peccati (Ibid. 25). Talem ergo ipse quamdam et Dominus noster Jesus sentire se refert dissensionem, ubi ait: Spiritus promptus, caro autem infirma: secundum interiorem enim hominem consentiebat legi Patris, ut pateretur; secundum exteriorem autem, ut ipse testatur, in carne trepidabat. Itaque quia renes secreta continent carnis quae infirmabatur in tempore passionis, eruditum se renibus suis ait, ut intelligeret ipse, licet esset Filius, sperare in Deum. Quod similiter de eo et epistola quae scribitur ad Hebraeos, sentit. Quamquam enim, ait, esset Filius Dei, didicit ex his quae passus est obaudientiam: et perfectus factus (0896B) est omnibus obaudientibus causa salutis aeternae (Heb. V, 8).
Sic enim renes erudierunt eum, ut provideret Deum a dextris suis semper ut non moveatur. Scilicet de voluntate, spiritus promptus est, sed caro infirma. Et proprie sic eruditum se esse dixit renibus suis quasi in nocte; non dixit in noctem, sed quasi in nocte.
Non enim penitus contenebrati sunt sensus ejus de timore mortis, qui dicebat: Verum non quod ego volo, sed quod tu (Mt XXXVI, 39). Sed tamen non erat sine quadam perturbatione, qui infirmitatem et tristitiam fatebatur. Nam si alibi David ait: Metus mortis cecidit super me, timor et tremor occupaverunt me, et operuit me tenebra (Ps LIV, 6); recte haec tenebra ex timore mortis veniens, quam minima fuisse in Filio Dei convenit, non nox, sed quasi nox appellatur. Itaque significanter dicitur: Adhuc autem quasi in nocte erudierunt me renes mei. Quid autem erudierunt? Scilicet quod sequitur infra, ut provideret Deum in conspectu suo semper, quia a dextris ejus est ut non commoveatur.
1511
11. Pro hoc, ait, jucundatum est cor meum, et exsultavit lingua mea; adhuc autem et caro mea habitabit in spe: quoniam non derelinques animam meam in inferno, neque dabis sanctum tuum videre corruptionem. Notas fecisti mihi vias vitae: implebis me laetitia cum vulto tuo: delectationes in dextera tua. Ergo et jucunditates in dextera Dei, quibus cunctis repletus est Filius. In dextris enim habebat Deum. Providebam Dominum, inquit, in conspectu meo semper; quia a dextris meis est. Ascendens autem in coelum, ipse In dextris Patris factus est. In dextris quae sit istius dextrae sinistra, interrogemus. Novit ergo quodam loco Apostolus, arma justitiae dextra et sinistra, gloriam quidem et ignobilitatem. Dextra formam justitiae puto; ignobilitatem autem et infamiam sinistra.
Attamen utraque justitiae arma sunt. Sed ut perveniamus ad dextra arma justitiae, in sinistris prius militandum est. Suscipienda est vero in hoc mundo ignobilitas, infamia, infirmitas, stultitia et caetera his similia; ut perveniamus ad nobilitatem, ad gloriam, ad virtutem, ad sapientiam: quae omnia accipiemus, cum pervenerimus illic ubi Christus est in parte dextra Dei sedens. Seminamur autem in ignobilitate, ut resurgamus in gloriam; seminamur in (0897A) mortalitate ut resurgamus in aeternitatem. Itaque Dominus noster passus in tempore passionis flagellorum ludibria atque sputaminum, cum accusaretur quasi blasphemus, cum intra latrones deputaretur, positus in tanta ignobilitate et infamia, quid nisi in sinistris armis justitiae militabat? Itaque tunc in sinistra Dei positus, providebat eum a dextris suis, ut non commoveretur. At vero posteaquam resurrexit et ascendit in coelum, perveniens ad dexteram, ad palmam justitiae, ad gloriam, ad nobilitatem, impletur laetitia cum vultu Dei, et habet delectationes in dextris ejus. A quibus nos spe cohortatur Apostolus dicens: Quia non sunt condignae praesentis temporis passiones ad illa ventura bona, quae adaperientur in nobis (Rm VIII, 18). Propter quod et nos libentius in infirmitatibus (0897B) nostris gloriemur, ut protegat nos virtus Dei. Et nunc quidem sit nobis ipsis Pater in dextris ut non moveamur, translaturus nos postmodum in dextris suis, in divitias Domini nostri Jesu Christi: cui est gloria. Amen.
310
(Ps 31 Vet. Lat.)
311
1. Psalmus David intellectus notat quam continet prophetiam. Apostolus docuit, quia Novum Testamentum annuntiaret per vocationem gentium. In quo justificanda erat fides sine operibus, et in quo futura promittebatur remissio iniquitatum et oblivio peccatorum per gratuitam gratiam Dei: et ad hoc manifesta est ratio. Sed operae pretium est persequi omnem psalmi textum, in quo affectus psallentis deprehendantur. Quis viderit Secundum carnem, tentationes introeuntes ad fidem? Vidit enim beatos quidem esse, quorum justitia ex operibus non computaretur. Lex enim intravit ut amplificarentur peccata: et lex iram fabricat: et ubi lex non est, nec transgressio. Quamobrem non immerito beatus vocabitur, qui non fuerit sub lege, sed fuerit potius sub gratia.
312
2. Verum fides haec qualis requiratur, notavit psalmista dicendo, VERS. 2: Neque inventus fuerit in ore ejus dolus. Credo utique talem virum quaerat, qualem venientem ad se Nathanaelem Dominus laudavit; quales non erant in Israel, quos ita Deus increpaverat per prophetas: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me (Isa. XXIX, 13). Nec dubium est quin hoc sit dolus, aliud in labiis, aliud in corde habere. Itaque bene David in alio psalmo: Credidi, inquit, propter quod locutus sum (Ps CXV, 10). Et Apostolus enarrat: quia corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem (Rm X, 10). Ita si in corde credat quod labia confitentur, non invenietur in ore ejus dolus. At si labiis quis honoret Deum, cor autem ejus longe inveniatur ab eo; dolus in ore ejus est, quo proprie in eo tempore notamur, in quo doctrinas hominum et consilia nostra sequimur, mandata Dei repudiantes. Sic enim scriptum est: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est (Isa. XXIX, 13). Colunt me, mandata et doctrinas hominum sequentes (Mt XV, 7). Sic et Dominus in Evangelio legis doctores hypocritas (0898A) vocat, praetereuntes voluntatem Dei, et consilia sua statuentes. Omnis autem hypocrita simulator est et dolosus est. Et profecto manifestus dolus est, fidem Deo promittere, et humanis consiliis credere. Hujusmodi autem viri nec remittere iniquitates, nec operire peccata possunt; quia salutem suam magis ponunt in consiliis hominum, quam in auxilio Dei. Denique quasi suam statim tentationem in vacillatione fidei notat propheta; et quasi semetipsum castigans, quid alii vitare debeant, commonet dicens: cum gravis super se manus Dei fuisset, hoc est perseverans in tentationibus multis, clamasse quidem ad Deum, sed in clamore non perseverasse: verum postremo tacuisse, et ex taciturnitate continuo inveterasse ossa sua.
313
3. Ossa autem spiritaliter quid aestimemus, frequenter notavimus: quia sicut corporis sui stabilimentum et fortitudo sunt ossa, ita et mentis nostrae stabilimentum et fortitudo patientia est; ita hic qui gravata super se manu Dei perseverare non potuit ad Deum, sed defecit et tacuit; inveterasse merito dicit ossa sua: id est consenuisse patientiam suam. Omne autem senium affert infirmitatem. Itaque et manifestum est infirmatam esse patientiam ejus. Et proprie posuit inveterasse, id est ad veterem impatientiam redisse: novus enim homo et nativitas nova habet perseverantem patientiam; inde Apostolus ait: Vexatio patientiam pariet, patientia probationem, probatio spem; spes autem non conturbat, quia charitas Dei diffusa est in corda nostra (Rm V, 3). Igitur (0898C) quia in novo homine charitas Dei diffusa est in corde per Spiritum sanctum qui clamat: Abba Pater; merito perseverans est patientia ejus, ut possit dicere: Quis me dividet a charitate Dei? Vexatio, angustia, an nuditas, an fames, an gladius (Rm VIII, 35)? At qui defecit clamando et sperando in Deum, benedicit quia inveteraverunt ossa sua; quod est, ad veterem impatientiam reversa sunt, deficiente novae nativitatis charitate, quae numquam de Patre desperat.
314
4. Quid ergo docet? Quoniam haec nobis fida repromissio est: quoniam si iniquitas aut operatio peccati, etiamsi gravis facta fuerit manus Domini super nos, et onera verit nos tentationibus multis, non deficere debet clamor noster ad Deum. Quid si tacuerimus? Quod revertamur ad veteres cogitationes, remedium (0898D) in nostris consiliis requirentes, adhibentes curas et sollicitudines, et per sapientiam nostram relinquentes spem quae est ex Deo, quae est firmior omnibus cogitationibus nostris. Et hanc quasi in tentatione notans propheta, psallit, VERS. 3 et 4: Quoniam tacui, inveteraverunt omnia ossa mea; cum clamassem tota die ac nocte; gravata est in me manus tua. Et quid novissime ait? Conversus sum in miseriam, dum infixa est mihi spina. Ideo aperte significat, ex hoc vitio quod in tentationibus supervenientibus clamare ad Deum et sperare desiisset, succedente silentio et taciturnitate, suscepisse se in cogitationibus curas et sollicitudines vitae suae, ac per hoc conversum se esse in miseriam, relicta scilicet spe adjutorii Dei: atque (0899A) significanter ait, infixam sibi esse spinam. Spinas enim in Evangelio Dominus docet curas et sollicitudines victus esse, quibus suffocatur verbum: aut quam hic propheta spinam, id est curam et sollicitudinem vitae, infixam esse sibi dicit, ex eo ex quo tacuerit et desierit clamare ad Deum, per quod conversum se esse in miseriam confitetur. Et quoniam hae curae et sollicitudines saeculares frequenter in animos nostros, etiam cum non attenduntur, irrepunt; Peccatum, inquit, meum cognitum mihi fac.
315
5. Et separavit, distinguens iniquitatem a peccato; quia iniquitas ignota esse minime potest. Cujus verbi magis aptior est significantia in graeco. Ansdayan enim vocant, per quod significatur tempus quo sine lege vixerit mundus, cum adhuc in gentili vita Deum (0899B) nesciret. Omnes autem conversi ad Dominum confiteantur necesse est, damnabilem fuisse prioris temporis vitam. At vero quia peccati nomen in hoc definimus, in quo quis intrat in curas et sollicitudines et cogitationes victus, quae quammultae et variae sunt, quarumque imagines invitis etiam bonis quam frequenter occurrunt; quis possit in sua observantia deprehendere? Itaque super hoc bene auxilium de Deo requirit propheta dicendo, VERS. 5: Peccatum meum cognitum mihi fac, Domine. Et in hoc peccati nomen a principio mundi et teneri, si ipsam protoplasti transgressionem discriminemus, manifesto invenimus. Sed de hoc longum erit persequi; aeque tamen sensus discriminantes inter peccatum et iniquitatem persequentibus quoque manifestantur. De (0899C) peccato enim petit, ut cognitum sibi fiat; ut vero iniquitatem non celaverit sibi inquit. Illud enim, quia sine scientia hominis non erat, supererat in eo medicina humilitatis ut annuntiaret illud, et confiteretur Domino. At vero peccatum, cujus varietas etiam ignoranti poterat obrepere, cujus multitudo fallere poterat et latere, ut cognitum sibi fieret deprecatus est. Perseveravit denique in significantia verbi; et quia iniquitatem a peccato separabat, dixit: Ego, inquit, renuntiabo adversum me iniquitatem meam, Domine.
Adeo et hic non peccatum meum nuntiabo, Domine, sed iniquitatem. Peccatum enim annuntiare non poterat, cujus cognitionem sibi quaerebat a Domino. At vero iniquitatem quam in conscientia habebat, hanc, ait, annuntiabo adversum me coram Domino.
Iniquitati enim alia nulla medicina est, nisi confessio ad Deum. Facimus enim ignoranter quod agnitum facit Dominus, cum agnitionem ejus conversio fecerit, et necesse est poenitentia consequatur. Ita post iniquitatem hanc, si confessus fuerit coram Domino, et annuntiaverit illam adversum se, scilicet accusator sui factus, redimet impietatem cordis sui. Et hic prudenti ratione ait: Dixi: pronuntiabo adversum me iniquitatem meam, Domine; et tu remisisti impietatem cordis mei. Denique qui iniquitatem non confitetur Domino, superbiam adversum Dominum recipit, ac sic impietatem acquirit. Dominum enim non agnoscit patrem totius creaturae. Contra, propheta eum qui confitebitur, ac per hoc impietatis crimen (0900A) deprecatur, humilem vocat; quod est utique superbo contrarium.
316
6. Pro hoc enim, inquit, deprecabitur humilis et justus ad te in tempore recte. Est ergo tempus quando non est recte justus a Domino. Ipse propheta in subsequenti docet dicens, VERS. 6: Verum in diluvium multarum aquarum ad illum non appropinquabunt. Ergo in diluvio multarum aquarum non rectum est tempus, ut justus appropinquet ad Dominum; justi enim viri non est dare animae suae audaciam, sicut et lex dicit: Non dabis animae tuae audaciam. Quod si quis profundus et altissimus mysteriis Dominum quaerat, scrutetur omnia judicia ejus: et si forte ad sustinendos omnes fructus (f. fluctus) ejus existimet se posse sufficere, non erit iste vir justus, (0900B) neque utiliter in diluvio aquarum multarum appropinquare conabitur ac Dominum quaerere; quoniam in exaltatione sapientiae suae, profundi ejus absconsa pulsare pertentaverit. Sic et apostolus Paulus: Et ne in multitudine, ait, adapertionum exalter, datus est carni meae stimulus, angelus satanae qui me colaphizet: propter quod ter Dominum rogavi: et dictum est mihi: Sufficit tibi gratia mea: nam virtus in infirmitate perficitur (2Co XII, 7-9). Itaque et hic propheta, cum dixisset: quia justi et humiles in diluvio aquarum multarum non appropinquabunt ad Dominum, ostendit ipse quo magis sibi tempore Dominus requiratur, VERS. 7: Tu es, inquit, refugium meum a tribulatione circumdante me. Et hic ergo magis in infirmitatibus gloriatur, ut protegat eum virtus Dei, sicut (0900C) Paulus ait: Libentius ergo in infirmitatibus meis gloriabor, ut protegat me virtus Christi (Ibid. 9). Denique et subjunxit: Exultatio mea, libera me a circumdantibus me. Dominum exultationem suam vocat: quia non glorietur sapiens in sapientia sua, neque fortis in fortitudine sua; sed in hoc unusquisque glorietur, quod cognovit et timet Dominum. Exultatio ergo mea libera me a circumdantibus me.
317
7. VERS. 8. Intelligam et conjungar tibi in via hac qua ambulabis: firmabo in te oculos meos. Sequitur praeceptum quod mandatur: Post Dominum Deum tuum ambulabis. Et hoc est fidelis vir, non sibi ipsum eligere viam, sed ipsum sequi viam quam Dominus ostendit, illud putare rectum quod ille mandavit. Denique ait: Confirmabo in te oculos meos; ut scilicet (0900D) nullum aliud iter videant, nisi quod dirigat Dominus: quod ait in alio psalmo manifestius: Sicut oculi ancillae in manibus dominae suae, sic oculi nostri ad Dominum nostrum (Ps CXXII, 2); scilicet, non quod ipsi verum intendere dirigamur; sed quod Dominus convertit oculos nostros, in cujus manibus esse debebunt; et quia in ejus potestate sit, ubi aperiat visum nostrum, ubi claudat.
318
8. Quod si quis ad hoc refugium Dei non sponte accedat, discamus quomodo talem castigat propheta, cui comparet, quid prohibeat. Nolite, inquit, VERS. 9, fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. Homo enim verbo obsequitur, et ad vocem obaudit. At vero quibus dici potest: Quaesivi et non fuit homo, (0901A) vocavi et non fuit qui exaudiret (Isa. LXIII, 5); ejusmodi sunt equus et mulus: in freno et camo cogendi sunt illuc ire quo nolunt. Ex quo postulat justus, ut dura cervix et durae maxillae eorum tormento et violentia molliantur. Et benigne propheta non vult illos duritiae suae relinqui, quicumque sponte non appropinquant ad Dominum: sed potius expostulat quibuscumque suppliciis pertrahantur, dummodo salvi fiant. Itaque ait: In freno et camo maxillas eorum deduc, qui non appropinquant ad te.
319
9. VERS. 9. Multa flagella peccatoris. Per haec enim Dominus salutem peccatoribus fabricat: inferendo enim plagas et tribulationes, superbiam peccatorum, ut timere consuescat, erudit. Sperantem autem in Dominum misericordia circumdabit. Neque enim aut (0901B) freno aut camo ducendus est, aut flagello arguendus ut appropinquet, cujus spes semper est in auxilio Dei. Itaque huic proxima est misericordia ejus. Quamobrem sicut propheta ait, VERS. 11: Jucundamini in Domino, et exultate justi, et gaudete omnes recti corde. Per Jesum Christum Dominum nostrum, cui est gloria in saecula saeculorum.
Amen.
410
(Ps 41 Vet. Lat.)
Hilarius - Super Psalmi 1490