Veritatis splendor 119


119 Das ist die trostreiche Gewißheit des christlichen Glaubens, der er seine tiefe Menschlichkeit und seine außerordentliche Einfachheit verdankt. In den Diskussionen über die neuen und komplexen moralischen Fragen kann manchmal der Anschein aufkommen, die christliche Moral sei an sich zu schwierig, nur mühsam zu begreifen und fast unmöglich zu praktizieren. Das stimmt nicht, denn sie besteht, um es mit der Schlichtheit des Evangeliums zu sagen, darin, Jesus Christus zu folgen, sich ihm zu überlassen, sich von seiner Gnade verwandeln und von seiner Barmherzigkeit erneuern zu lassen, die uns durch das Leben in der Gemeinschaft seiner Kirche erreichen. »Wer leben will - erinnert uns der hl. Augustinus -, der weiß, wo leben und woher leben. Nähere dich ihr, glaube mir, schließe dich ihr an, um lebendig gemacht zu werden. Fliehe nicht aus der Gemeinschaft ihrer Glieder« 182 Das lebensnotwendige Wesen der christlichen Moral kann, mit dem Licht des Geistes, jeder Mensch verstehen, auch der weniger gebildete, ja vor allem wer sich ein »einfältiges Herz« (vgl. Ps 86,11) zu bewahren vermag. Andererseits entbindet diese Einfachheit nach dem Evangelium nicht davon, sich der Komplexität der Wirklichkeit zu stellen, sondern kann uns in ihr wahres Verständnis einführen, weil die Nachfolge Christi nach und nach die Wesensmerkmale der authentischen christlichen Sittlichkeit aufdecken und zugleich die Lebenskraft zu ihrer Verwirklichung geben wird. Es ist Aufgabe des Lehramtes der Kirche, darüber zu wachen, daß sich der Dynamismus der Nachfolge Christi organisch entwickelt, ohne daß die sittlichen Forderungen mit allen ihren Konsequenzen verfälscht oder getrübt werden. Wer Christus liebt, hält seine Gebote (vgl. Jn 14,15).


120 Maria ist auch Mutter der Barmherzigkeit, weil Jesus ihr seine Kirche und die ganze Menschheit anvertraut. Als sie zu Füßen des Kreuzes Johannes als Sohn annimmt, als sie zusammen mit Christus den Vater für jene um Vergebung bittet, die nicht wissen, was sie tun (vgl. Lc 23,34), erfährt Maria in vollkommener Fügsamkeit gegenüber dem Geist die Fülle und Universalität der Liebe Gottes, die ihr das Herz weitet und sie fähig macht, das ganze Menschengeschlecht zu umfangen. So ist sie zur Mutter von uns allen und jedes einzelnen von uns geworden, eine Mutter, die für uns die göttliche Barmherzigkeit erlangt.

Maria ist leuchtendes Zeichen und faszinierendes Vorbild moralischen Lebens: »ihr Leben allein ist Vorbild für alle«, schreibt der hl. Ambrosius, 183 der sich besonders an die Jungfrauen wendet, aber letztlich in einem offenen Horizont an alle folgendes feststellt: »Die erste brennende Sehnsucht zu lernen verleiht der Adel des Meisters. Und wer ist edler als die Mutter Gottes, oder glanzvoller als die, die vom Glanz selbst erwählt wurde?« 184 Maria lebt und verwirklicht ihre Freiheit dadurch, daß sie sich Gott hingibt und in sich die Hingabe Gottes empfängt. Sie hütet in ihrem jungfräulichen Schoß den menschgewordenen Sohn Gottes bis zum Augenblick der Geburt, sie nährt ihn, sie zieht ihn auf und begleitet ihn in jener höchsten Haltung der Freiheit, die das vollständige Opfer des eigenen Lebens ist. Mit ihrer Selbsthingabe tritt Maria voll in den Plan Gottes ein, der sich der Welt hin gibt. Während sie die Geschehnisse, die sie nicht immer versteht, in ihrem Herzen bewahrt und darüber nachdenkt (vgl. Lc 2,19), wird sie zum Vorbild all derer, die das Wort Gottes hören und es befolgen (vgl. Lc 11,28) und verdient den Namen »Sitz der Weisheit«. Diese Weisheit ist Jesus Christus selbst, das ewige Wort Gottes, das den Willen des Vaters offenbart und vollkommen erfüllt (vgl. He 10,5-10). Maria lädt jeden Menschen ein, diese Weisheit aufzunehmen. Auch uns weist sie wie die Diener während der Hochzeit in Kana in Galiläa an: »Was er euch sagt, das tut!« (Jn 2,5).

Maria teilt unsere menschliche Situation, aber in völliger Transparenz für die Gnade Gottes. Obwohl sie die Sünde nicht kannte, ist sie in der Lage, mit jeder Schwäche mitzuleiden. Sie versteht den Sünder und liebt ihn mit mütterlicher Liebe. Eben deshalb steht sie auf der Seite der Wahrheit und teilt die Last der Kirche, alle Menschen beständig auf die moralischen Forderungen hinzuweisen. Aus demselben Grund nimmt sie es nicht hin, daß der Sünder von jemandem irregeführt wird, der ihn zu lieben vorgibt, indem er seine Sünde rechtfertigt; denn sie weiß, daß auf diese Weise das Opfer Christi, ihres Sohnes, um seine Kraft gebracht würde. Keine Lossprechung, die durch gefällige Lehren, auch solche philosophischer oder theologischer Art, angeboten wird, vermag den Menschen wahrhaft glücklich zu machen: Allein das Kreuz und die Herrlichkeit des auferstandenen Christus vermögen seinem Gewissen Frieden und seinem Leben Rettung zu schenken.
O Maria,

Mutter der Barmherzigkeit,

wache über alle, damit das Kreuz Christi

nicht um seine Kraft gebracht wird,

damit der Mensch

nicht vom Weg des Guten abirrt,

nicht das Bewußtsein für die Sünde verliert,

damit er wächst in der Hoffnung Gottes,

»der voll Erbarmen ist« (Ep 2,4),

damit er aus freiem Entschluß

die guten Werke tut,

die von Ihm im voraus

bereitet sind (vgl. Ep 2,10),

und damit er so mit seinem ganzen Leben

»zum Lob seiner Herrlichkeit bestimmt«

(Ep 1,12) sei.


Gegeben zu Rom, bei Sankt Peter, am 6. August, dem Fest der Verklärung des Herrn des Jahres 1993, dem fünfzehnten meines Pontifikates.



1 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et Spes, GS 22.
2 Cf CONC. ECUM. VAT. II, Cost. past. sulla Chiesa Lumen Gentium, 1.
3 Cf ibid., 9.
4 CONC. ECUM. VAT. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et Spes, 4.
5 PAOLO VI, Allocuzione all’Assemblea Generale delle Nazioni Unite (4 Ottobre 1965), 1: AAS 57 (1965), 878; cf Lett. Enc. Populorum Progressio (26 Marzo 1967), 13: AAS 59 (1967), 263-264.
6 Cf CONC. ECUM. VAT. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et Spes, 16.
7 Cost. past. sulla Chiesa Lumen Gentium, 16.
8 Pio XII had already pointed out this doctrinal development: cf "Radio Message" for the Fiftieth Anniversary of the Encyclical Letter "Rerum Novarum" of Leo XIII (1 Giugno 1941): AAS 33 (1941),195-205. Also JOHN XXIII, Encyclical Letter "Mater et Magistra" (15 Maggio 1961): AAS 53 (1961), 410-413.
9 Apostolic Letter "Spiritus Domini" (1 Agosto 1987): AAS 79(1987), 1374.
10 CCC, n. 1692.
11 Cost. Apost. Fidei Depositum (11 Ottobre 1992), 4.
12 Cf CONC. ECUM. VAT. II, Cost. past. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 10.
13 Cf Lett. Apost. Parati semper ai Giovani e alle Giovani del mondo in occasione dell’Anno Internazionale della Gioventù (31 Marzo 1985), 2-8: AAS 77 (1985), 581-600.
14 Cf Decr. Sulla formazione sacerdotale Optatam Totius, 16.
15 Lett. Enc. Redemptor Hominis (4 Marzo 1979), 13: AAS 71 (1979), 282.
16 Ibid. 10; l. c., 274.
17 Exameron, Dies VI, sermo IX, 8, 50: CSEL 32, 241.
18 S. Leone Magno, Sermo XCII, cap. III PL 54 454.
19 S. Tommaso D’Aquino In Duo Praecepta Caritatis et in Decem Legis Praecepta. Prologus: Opuscula Theologica, II, NO. 1129, Ed. Taurinens. (1954), 245; cf Summa Theologiae, I-II, q. 91, a. 2; Catechismo della Chiesa Cattolica, n. 1955.
20 Cf S. Massimo il Confessore, Quaestiones ad Thalassium, q. 64: PG 90, 723-728.
21 CONC. ECUM. VAT. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes 24.
22 Catechismo della Chiesa Cattolica, n. 2070.
23 In lohannis Evangelium Tractatus, 41, 10: CCL 36, 363.
24 Cf S. Agostino, De Sermone Domini in Monte, I, 1, 1: CCL 35, 1-2.
25 In Psalmum CXVIII Expositio, sermo 18, 37: PL 15, 1541; cf S. Cromazio di Aquileia, Tractatus in Mathaeum, XX, I, 1-4: CCL 9/A, 291-292.
26 Cf CCC, n. 1717.
27 In lohannis Evangelium Tractatus, 41, 10: CCL 36, 363.
28 Ibid., 21, 8: CCL 36, 216.
29 Ibid., 82, 3: CCL 36, 555.
30 De spiritu et littera, 19, 4: CSEL 60, 187.
31 Confessiones, X, 29, 40: CCL 27, 176; cf De gratia et libero arbi­trio, XV: PL 44, 899.
32 Cf De spiritu et littera, 21, 36; 26, 46: CSEL 60, 189-190; 200-201.
33 Cf Summa Theologiae, I-II, q. 106, a. 1, conclus. e ad 2 um.
34 In Matthaeum, hom. I, 1: PG 57, 15.
35 Cf S. Ireneo, Adversus haereses, IV, 26, 2-5: SCh 100/2, 718-729.
36 Cf S. Giustino, Apologia I, 66: PG 6, 427-430.
37 Cf 1 P 2, 12ss.; Didaché, II, 2: Patres Apostolici, ed. F.X. Funk, I, 6-9; Clemente d'Alessandria, Paedagogus, I, 10; II, 10: PG 8, 355-364; 497-536; Tertulliano, Apologeticum, IX, 8: CSEL, 69, 24.
38 Cf S. Ignazio di Antiochia, Ad Magnesios, IV, 1-2: Patres Apo­stolici, ed. F.X. Funk, I, 234-235; S. Ireneo, Adversus haereses, IV, 33, 1. 6. 7: SCh 100/2, 802-805; 814-815; 816-819.
39 Cost. dogm. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 8.
40 Cf Ibid.
41 Ibid., 10.
42 CIC, can. 747, 2.
43 Cost. dogm. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 7.
44 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contem­poraneo Gaudium et spes, 22.
45 Decr. sulla formazione sacerdotale Optatam totius, 16.
46 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 62.
47 Ibid.
48 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. dogm. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 10.
49 Cf Conc. Ecum. Vat. I, Cost. dogm. sulla fede cattolica Dei Filius, cap. 4: DS, 3018.
50 Conc. Ecum. Vat. II, Dich. sulle relazioni della Chiesa con le reli­gioni non cristiane Nostra aetate, 1.
51 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 43-44.
52 Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae, 1, con rimando a Giovanni XXIII, Lett. enc. Pacem in terris (11 aprile 1963): AAS 55 (1963), 279; Ibid., 165, e a Pio XII, Radiomessaggio (24 dicembre 1944): AAS 37(1944), 14.
53 Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae, 1.
54 Cf Lett. enc. Redemptor hominis (4 marzo 1979), 17: AAS 71 (1979), 295-300; Discorso ai partecipanti al V Colloquio Internazio­nale di Studi Giuridici (10 marzo 1984), 4: Insegnamenti VII, 1 (1984), 656; Congregazione per la Dottrina della Fede, Istruz. su li­bertà cristiana e liberazione Libertatis conscientia (22 marzo 1986), 19: AAS 79 (1987), 561.
55 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo con­temporaneo Gaudium et spes, 11.
56 Ibid., 17.
57 Ibid.
58 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae, 2; cf anche Gregorio XVI, Epist. enc. Mirari vos arbitramur (15 agosto 1832): Acta Gregorii Papae XVI, 169-174; Pio IX, Epi­st. enc. Quanta cura (8 dicembre 1864) Pii IX P.M. Acta, I, 3, 687-700; Leone XIII, Lett. enc. Libertas praestantissimum (20 giugno 1888): Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1889, 212-246.
59 A Letter Addressed to His Grace the Duke of Norfolk: Certain Difficulties Felt by Anglicans in Catholic Teaching (Uniform Edition: Longman, Green and Company, London 1868-1881), vol. 2, p. 250.
60 Cf Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 40 e 43.
61 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, I-II, q. 71, a. 6; vedi anche ad 5um.
62 Cf Pio XII, Lett. enc. fiumani generis (12 agosto 1950): AAS 42 (1950), 561-562.
63 Cf Conc. Ecum. Trident., Sessio VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, cann. 19-21: DS, 1569-1571.
64 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 17.
65 De hominis opificio, e. 4: PG 44, 135-136.
66 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 36.
67 Ibid.
68 Ibid.
69 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, I-II, q. 93, a. 3, ad 2um, citato da Giovanni XXIII, Lett. enc. Pacem in terris (11 aprile 1963): AAS 55 (1963), 271.
70 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 41.
71 S. Tommaso d'Aquino, In duo praecepta caritatis et in decem legis praecepta. Prologus: Opuscula theologica, II, n. 1129, Ed. Taurinens. (1954), 245.
72 Cf Discorso a un gruppo di vescovi degli Stati Uniti d'America in visita «ad limina» (15 ottobre 1988), 6: InsegnamentiXI, 3 (1988), 1228.
73 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 47.
74 Cf S. Agostino, Enarratio in Psalmum LXII 16: CCL 39, 804.
75 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 17.
76 Summa Theologiae, I-II, q. 91, a. 2.
77 Cf CCC, n. 1955.
78 Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae,3.
79 Contra Faustum, lib. 22, cap. 27: PL 42, 418.
80 Summa Theologiae, I-II, q. 93, a. 1.
81 Cf ibid., I-II, q. 90, a. 4, ad 1um.
82 Ibid., I-II, q. 91, a.2.
83 Lett. enc. Libertas praestantissimum (20 giugno 1888): Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1889, 219.
84 In Epistulam ad Romanos, c. VIII, lect. 1.
85 Cf Sess. VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, cap. 1: DS, 1521.
86 Cf Conc. Ecum. Viennens., Cost. Fidei catholicae: DS, 902; Conc. Ecum. Lateranens. V, Bolla Apostolici regiminis: DS, 1440.
87 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 14.
88 Cf Sess. VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, cap. 15: DS, 1544. L'Esortazione apostolica post-sinodale, circa la riconciliazione e la penitenza nella missione della Chiesa oggi, cita altri testi dell'Antico e del Nuovo Testamento, che riprovano quali peccati mortali alcuni comportamenti dipendenti dal corpo: cf Reconciliatio et paenitentia (2 dicembre 1984), 17: AAS 77 (1985), 218-223.
89 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 51.
90 Congregazione per la Dottrina della Fede, Istruzione sul rispetto della vita umana nascente e la dignità della procreazione Donum vitae (22 febbraio 1987), Introd. 3: AAS 80 (1988), 74; cf Paolo VI, Lett. enc. Humanae vitae (25 luglio 1968), 10: AAS 60 (1968), 487-488.
91 Esort. ap. Familiaris consortio (22 novembre 1981), 11: AAS 74 (1982), 92.
92 De Trinitate, XIV, 15, 21: CCL 50/A, 451.
93 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, I-II, q. 94, a. 2.
94 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 10; S. Congregazione per la Dottrina della Fede, Dich. su alcune questioni di etica sessuale Persona humana (29 dicembre 1975), 4: AAS 68 (1976), 80: «In realtà, la rivelazione divina e, nel suo proprio ordine, la sapienza filosofica, mettendo in rilievo esigenze autentiche dell'umanità, perciò stesso manifestano necessariamente l'esistenza di leggi immutabili, inscritte negli elementi costitutivi della natura umana e che si manifestano identiche in tutti gli esseri dotati di ragione».
95 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 29.
96 Cf ibid., 16.
97 Ibid., 10.
98 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, I-II, q. 108, a. 1. S. Tommaso fonda il carattere non meramente formale ma contenutisticamente determinato delle norme morali, anche nell'ambito della Legge Nuova, nell'assunzione della natura umana da parte del Verbo.
99 S. Vincenzo di Lérins, Commonitorium primum, c. 23: PL 50, 668.
100 Lo sviluppo della dottrina morale della Chiesa è simile a quello della dottrina della fede: cf Con. Ecum. Vat. I, Cost. dogm. sulla fede cattolica Dei Filius, cap. 4: DS, 3020, e cap. 4: DS, 3024. Anche alla dottrina morale si applicano le parole pronunciate da Giovanni XXIII in occasione dell'apertura del Concilio Vaticano II (11 ottobre 1962); «Occorre che questa dottrina (= la dottrina cristiana nella sua integralità) certa e immutabile, che dev'essere fedelmente rispettata, sia approfondita e presentata in modo che risponda alle esigenze del nostro tempo. Altra cosa è infatti il deposito stesso della fede, vale a dire le verità contenute nella nostra venerabile dottrina, e altra cosa è la forma con cui quelle vengono enunciate, conservando ad esse tuttavia lo stesso senso e la stessa portata»: AAS 54 (1962), 792; cf L'Osservatore Romano, 12 ottobre 1962, p. 2.
101 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 16.
102 Ibid.
103 In II librum Sentent., dist. 39, a. 1, q. 3, concl.: Ed. Ad Claras Aquas, II, 907 b.
104 Discorso (Udienza generale, 17 agosto 1985), 2: Insegnamenti VI, 2(1983), 256.
105 Suprema S. Congregazione del Sant'Offizio, Istmz. sull'«etica della situazione» Contra doctrinam (2 febbraio 1956): AAS 48 (1956), 144.
106 Lett. enc. Dominum et vivificantem (18 maggio 1986), 45: AAS 78 (1986), 859; cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 16; Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae, 3.
107 Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 16.
108 Cf S. Tommaso d'Aquino, De Ventate, q. 17, a. 4.
109 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 16.
110 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, II-II, q. 45, a. 2.
111 Dich. sulla libertà religiosa Dignitatis humanae, 14.
112 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. dogm. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 5; cf Conc. Ecum. Vat. I, Cost. dogm. sulla fede cattolica Dei Filius, cap. 3: DS, 3008.
113 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. dogm. sulla Divina Rivelazione Dei Verbum, 5; cf S. Congregazione per la Dottrina della Fede, Dich. su alcune questioni di etica sessuale Persona humana (29 dicembre 1975), 10: AAS 68 (1976), 88-90.
114 Cf Esort. ap. post-sinodale Reconciliatio et paenitentia (2 dicembre 1984), 17: AAS 77 (1985), 218-223.
115 Sess. VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, cap. 15: DS, 1544; can. 19: DS, 1569.
116 Esort. ap. post-sinodale Reconciliatio et paenitentia (2 dicembre 1984), 17: AAS 77 (1985), 221.
117 Ibid.: l. c., 223.
118 Ibid.: l.c., 222.
119 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 17.
120 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, I-II, q. 1, a. 3: «Idem sunt actus morales et actus humani».
121 De vita Moysis, II, 2-5: PG 44, 327-328.
122 Cf S. Tommaso d'Aquino, Summa Theologiae, II-II, q. 148, a. 3.
123 Concilio Vaticano II, nella Costituzione pastorale sulla Chiesa nel mondo contemporaneo, precisa: «E ciò non vale solamente per i cristiani ma anche per tutti gli uomini di buona volontà, nel cui cuore lavora invisibilmente la grazia. Cristo, infatti, è morto per tutti e la vocazione ultima dell'uomo è effettivamente una sola, quella divina; perciò dobbiamo ritenere che lo Spirito Santo dia a tutti la possibilità di venire a contatto, nel modo che Dio conosce, col mistero pasquale»: Gaudium et spes, 22.
124 Tractatus ad Tiberium Diaconum sociosque. II. Responsiones ad Tiberium Diaconum sociosque: S. Cirillo di Alessandria, In D. Johannis Evangelium, voi. III, ed. Philip Edward Pusey, Bruxelles, Culture et Civilisation (1965), 590.
125 Cf Conc. Ecum. Trident., Sess. VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, can. 19: DS, 1569. Si veda anche: Clemente XI, Cost. Unigenitus Dei Filius (8 settembre 1713) contro gli errori di Pascasio Quesnel, nn. 53-56: DS, 2453-2456.
126 Cf Summa Theologiae, I-II, q. 18, a. 6.
127 Catechismo della Chiesa Cattohca, n. 1761.
128 In duo praecepta caritatis et in decem legis praecepta. De dilectione Dei: Opuscula theologica, II, n. 1168, Ed. Taurinens. (1954), 250.
129 S. Alfonso Maria De’ Liguori, Pratica di amar Gesù Cristo, VII, 3.
130 Cf Summa Theologiae, I-II, q. 100, a. 1.
131 Esort. Ap Post-sinodale Reconciliatio et Paenitentia (2 dicembre 1984), 17: AAS 77 (1985), 221; cf Paolo VI, Allocuzione ai membri della Congregazione del Santissino Redentore (settembre 1967): AAS 59 (1967), 962: «Si deve evitare di indurrre i fedeli a pensare differentemente, come se dopo il Concilio fossero oggi permessi alcuni comportamenti, che precedentemente la Chiesa aveva dichiarato intrinsecamente cattivi. Chi non vede che ne deriverebbe un deplorevole relativismo morale, che porterebbe facilmente a mettere in discussione tutto il patrimonio della dottrina della Chiesa?»
132 Cost. past. Sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 27.
133 Lett. enc. Humanae Vitae (25 luglio 1968), 14: AAS 60 (1968), 490-491.
134 Contra mendacium, VII, 18: PL 40, 528; cf S. Tommaso D’Aquino, Quaestiones quodlibetales, XI, q. 7,a. 2; Catechismo della Chiesa Cattolica, nn. 1753-1755.
135 Conc. Ecum. Vat. II, Dich. Sulla libertà religiosa Dignitatis humanaei, 7.
136 Discorso ai partecipanti al Congresso internazionale di teologia morale (10 aprile 1986), 1: Insegnamenti IX, q. 7, a. 2; Catechismo della Chiesa Cattolica, nn. 1753-1755.
137 Ibid. 2: l. c., 970-971.
138 Cf Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. Sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 24.
139 Cf Lett. Enc. Redemptor hominis (4 marzo 1979), 21: AAS 71 (1979), 280-281.
140 Enarratio in Psalmum XCIX, 7: CCL 39, 1397.
141 Conc. Ecum. Vat. II, cost. dogm. sulla Chiesa Lumen gentium, 36; cf Lett. Enc. Redemptor hominis (4 marzo 1979), 21: AAS 71 (1979), 316-317.
142 Missale Romanum, In Passione S. Ioannis Baptistae, Collecta.
143 S. Beda il Venerabile, Homeliarum Evangelii Libri, II, 23; CCL 122, 556-557.
144 Conc. Ecum. Vat. II, cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 27.
145 CAd Romanos, VI, 2-3: Patres Apostolici, ed. F. X. Funk, I, 260-261.
146 Moralia in Job, VII, 21, 24: PL 75, 778.
147 «Summun crede nefas animam praefette pudori / et propter vitam vivendi perdere causas»: Satirae, VIII, 83-84.
148 Apologia II, 8: PG 6, 457-458.
149 Esort. ap. Familiaris consortio (22 novembre 1981), 33: AAS 74 (1982), 120.
150 Cfibid., 34: l. c., 123-125.
151 Esort. ap. post-sinodale Reconciliatio et Paenitentia (2 dicembre 1984), 34: AAS 77 (1985), 272.
152 Lett. enc. Humanae vitae (25 luglio 1968), 29: AAS 60 (1968), 501.
153 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. sulla Chiesa nel mondo contemporaneo Gaudium et spes, 25.
154 Cf Lett. enc. Centesimus annus (1° maggio 1991), 24: AAS 85 (1991), 821-822.
155 Ibid., 44: l.c., 848-849; cf Leone XIII, Lett. enc. Libertas praestantissimum (20 giugno 1888): Leonis XIII P.M. Acta, VIII, Romae 1889, 224-226.
156 Lett. enc. Sollicitudo rei socialis (30 dicembre 1987), 41: AAS 80 (1988), 571.
157 CCC, n. 2407.
158 Cf ibid., nn. 2408-2413.
159 Ibid., n. 2414.
160 Cf Esort. ap. post-sinodale Christifideles laici (30 dicembre 1988), 42: AAS 81(1989), 472-476.
161 Lett. enc. Centesimus annus (1° maggio 1991), 46: AAS 83 (1991), 850.
162 Sess. VI, Decr. sulla giustificazione Cum hoc tempore, cap. 11; DS, 1536; cf can. 18: DS 1568. Il noto testo di sant'Agostino, citato dal Concilio nel passo riferito, è tratto dal De natura et gratta, 45, 50 (CSEL 60, 270).
163 Oratio I: PG 97, 805-806.
164 Discorso ai partecipanti a un corso sulla procreazione responsabile (1° marzo 1984), 4: Insegnamenti VII, 1 (1984), 583.
165 De interpellatione David, IV, 6, 22: CSEL 32/2, 283-284.
166 Discorso ai Vescovi del CELAM (9 marzo 1985), III: Insegnamenti VI, 1 (1983), 698.
167 Esort. ap. Evangelii nuntiandi (8 dicembre 1975), 75: AAS 68 (1976), 64.
168 De Trinitate, XXIX, 9-10: CCL 4, 70.
169 Conc. Ecum. Vat. II, Cost. dogm. sulla Chiesa Lumen gentium, 12.
170 17a Congregazione per la Dottrina della Fede, Istruz. sulla vocazione ecclesiale del teologo Donum veritatis (24 maggio 1990), 6: AAS 82 (1990), 1552.
171 Allocuzione ai professori e agli studenti della Pontifìcia Università Gregoriana (15 dicembre 1979), 6: Insegnamenti II, 2 (1979), 1424.
172 Congregazione per la Dottrina della Fede, Istruz. sulla vocazione ecclesiale del teologo Donum veritatis (24 maggio 1990), 16: AAS 82 (1990), 1557.
173 Cf CIC, can. 252, 1; 659, 3.
174 Cf Conc. Ecum. Vat. I, Cost. dogm. sulla fede cattolica Dei Filius, cap. 4: DS 3016.
175 Cf Paolo VI, Lett. enc. Humanae vitae (25 luglio 1968), 28: AAS 60 (1968), 501.
176 S. Congregazione per l'Educazione Cattolica, La formazione teologica dei futuri sacerdoti (22 febbraio 1976), n. 100. Si vedano i nn. 95-101, che presentano le prospettive e le condizioni per un fecondo lavoro di rinnovamento teologico-morale.
177 Congregazione per la Dottrina della Fede, Istruz. sulla vocazione ecclesiale del teologo Donum veritatis (24 maggio 1990), 11: AAS 82 (1990), 1554; cf in particolare i nn. 32-39 dedicati al problema del dissenso: ibid., l.c., 1562-1568.
178 Cost. dogm. sulla Chiesa Lumen gentium, 25.
179 Cf CIC, can. 803, 3.
180 Cf CIC, can. 808.
181 «O inaestimabilis dilectio caritatis: ut servum redimeres, Filium tradidisti»: Missale Romanum, In Resurrectione Domini, Praeconium paschale.
182 In lohannis Evangelium Tractatus, 26, 13: CCL 36, 266.
183 De Virginibus, lib. II, cap. II, 15: PL 16, 222.
184 Ibid., lib. II, cap. II, 7: PL 16, 220.



Veritatis splendor 119