Thomas Aq. s Johannis 83
83
Supra actum est de gloria christo exhibita a diversis hominibus; hic agit de gloria christo exhibita a deo, et primo ponitur huius gloriae petitio; secundo subditur gloriae promissio, ibi venit ergo vox de caelo etc..
Circa primum duo facit.
Primo praemittit animae suae affectionem; secundo proponit petitionem, ibi et quid dicam? etc..
Sed attende circa primum quod est mirabile quod dicit nunc anima mea turbata Est. Supra enim fideles suos exhortatus est animam suam in hoc mundo odio habere, et nunc, imminente morte, audivimus ipsum dominum dicentem nunc anima mea turbata Est. Propter quod Augustinus dicit: domine, sequi iubes animam meam, turbari video animam tuam: quale fundamentum quaeram, si petra succumbit? et ideo videndum est primum quid sit haec turbatio in christo; secundo quare voluit eam subire.
Sciendum est autem quantum ad primum, quod proprie dicitur turbari aliquid quando commovetur: unde et mare commotum, dicimus esse turbatum. Quandocumque ergo aliquid excedit modum suae quietis et tranquillitatis, tunc illud dicitur turbari. In anima autem humana est pars sensitiva, et pars rationalis. In sensitiva quidem parte animae accidit turbatio, quando aliquibus motibus commovetur; puta cum timore contrahitur, spe elevatur, gaudio dilatatur, seu aliqua alia passione afficitur. Sed haec quidem turbatio quandoque quidem sub ratione sistit; quandoque vero limitem rationis excedit, cum scilicet ipsa ratio perturbatur. Quod quidem pluries in nobis contingit, sed in christo hoc locum non habet, cum sit ipsa sapientia patris; nec etiam in aliquo sapiente: unde sententia stoicorum est quod sapiens non turbatur, scilicet quantum ad rationem.
Secundum hoc ergo est sensus: nunc anima mea turbata est; idest, affecta est passionibus timoris et tristitiae, quantum ad sensitivam, quibus tamen ratio non turbabatur nec suum ordinem deserebat; Mc. XIV, 33: coepit iesus pavere et taedere.
Huiusmodi autem passiones aliter sunt in nobis, et aliter fuerunt in christo. In nobis enim sunt ex necessitate, inquantum quasi ab extrinseco commovemur et afficimur; in christo autem non sunt ex necessitate, sed ex imperio rationis, cum in eo nulla passio fuerit nisi quam ipse concitavit. Nam intantum inferiores vires erant subditae rationi in christo quod nihil agere et pati poterant, nisi quod eis ratio ordinabat: et ideo dicitur supra XI, 33, quod iesus infremuit spiritu, et turbavit semetipsum; Ps. LIX, 4: commovisti terram (idest, humanam naturam) et turbasti eam.
Sic ergo turbata est anima christi quod nec contra rationem, sed secundum rationis ordinem turbatio in eo fuit.
Quantum ad secundum autem, sciendum est quod dominus turbari voluit propter duo. Primo quidem propter fidei documenta, ut scilicet veritatem humanae naturae approbaret: et ideo iam ad passionem appropinquans omnia humanitus agit.
Secundo propter exemplum: nam si omnia constanter egisset, et nullam passionem sensisset in anima, non fuisset sufficiens exemplum ad mortem sustinendam hominibus. Et ideo turbari voluit, ut, cum turbamur, non recusemus mortem sustinere, nec deficiamus; Hebr. IV, 15: non habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris, tentatum per omnia, pro similitudine absque peccato.
Unde ex hoc apparet continuatio cum praecedentibus. Quia enim dixerat: qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eam, in quo ad passionem discipulos exhortatus fuerat, ne dicant aliqui: o domine, securus potes disputare et philosophari de morte, qui extra dolores humanos existens, propter mortem non turbaris: et ideo ut hoc excluderet, turbari voluit.
Haec autem christi turbatio naturalis fuit: nam sicut anima naturaliter amat corporis unionem, ita et naturaliter refugit eius separationem, praesertim cum ratio christi permiserit agere animae et viribus inferioribus quae eis propria erant.
Propter hoc etiam quod dicit nunc anima mea turbata est etc., destruitur error Arii et Apollinaris dicentium in christo non esse animam, sed verbum loco eius.
Consequenter ponit dominus petitionem gloriae, dicens et quid dicam? pater, salvifica me ex hac hora: ubi dominus transfert ad se affectum hominis turbati: ad cuius modum quatuor circa suam petitionem facit: primo enim ponit quaestionem deliberantis; secundo proponit petitionem, quae ex uno motu procedit; tertio per rationem illum motum excludit; quarto ponit aliam petitionem ex alio motu causatam.
Quaestionem autem dubitantis proponit, quia naturale est hominibus in angustiis constitutis quod deliberent, unde philosophus in rhetoricis dicit quod timor facit consiliativos. Ideo christus post manifestationem suae turbationis, statim subdit et quid dicam? quasi diceret; quid faciendum est post turbationem? simile habetur in Ps. LIV, 6: timor et tremor venerunt super me. Et statim sequitur: quis dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo, et requiescam? nam et angustiati, et passione turbati gravantur, et auxilium quaerunt quo liberentur.
Petitionem ex uno motu causatam ponit, quia, cum quis est in ambiguo quid agere debeat, debet recurrere ad deum; II Paralip. XX, 12: cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus refugii, ut oculos nostros dirigamus ad te, deus noster; Ps. Cxx, 1: levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi. Et ideo ad patrem recurrens, dicit pater, salvifica me; idest, libera me a tribulatione quae imminet in hora passionis; Ps. Lxviii, 2: salvum me fac, domine, quoniam intraverunt aquae usque ad animam meam.
Et, ut Augustinus dicit, idem est quod hic dominus dicit nunc anima mea turbata est, et pater, salvifica me, cum eo quod dicit Matth. XXVI, 38: tristis est anima mea usque ad mortem.
Sed notandum, quod haec petitio non proponitur ex proprio motu rationis, sed ipsa ratio quasi advocata loquitur in persona naturalis affectionis, quae desiderabat non mori: et ideo ratio designat motum affectionis naturalis in hac petitione.
Ex quo solvitur quaestio quae fieri consuevit, quia, ut dicitur ad Hebr. V, 7: in omnibus exauditus est pro sua reverentia.
Et tamen in hoc quod petiit, non fuit exauditus.
Ad quod dicendum, quod in illis est exauditus quae ipsa ratio ex parte sua petebat, et ut exaudienda. Hoc autem quod hic petit, non proponit ex parte sua, nec ut exaudienda, sed ut exprimens naturalem affectum: et ideo, secundum chrysostomum, legitur interrogative. Et quid dicam? numquid hoc: pater, salvifica me ex hac hora? quasi diceret, non dicam hoc.
Petitionem autem hanc ex motu naturalis appetitus propositam repellit, dicens propterea veni in horam hanc, quasi diceret: non est iustum ut liberer ex hac hora passionis, quia ideo veni ut paterer, non fatali necessitate ductus, non humana violentia coactus, sed sponte oblatus; Is. LIII, 7: oblatus est, quia ipse voluit; supra X, 18: nemo tollet eam, scilicet animam meam, a me; sed ego pono eam.
Petitionem autem suam proponit ratio, cum dicit pater, clarifica nomen tuum.
Ubi per nomen tuum possumus duo intelligere.
Scilicet ipsum filium. Nomen enim a notitia dicitur, quasi notamen: unde nomen est quo manifestatur res; filius autem manifestat patrem; infra XVII, 6: pater, manifestavi nomen tuum hominibus. Et de hoc nomine dicitur Is. XXX, 27: ecce nomen domini venit de longinquo. Est ergo sensus: pater, clarifica nomen tuum, idest filium tuum; infra XVII, 5: clarifica me, pater, claritate quam habui, priusquam mundus esset, apud te.
Vel nomen domini est notitia patris; et tunc est sensus: fac hoc, pater, clarifica nomen tuum; idest, fac illud quod gloria est tui nominis. Et in idem redit, quia clarificato filio, clarificatum est nomen patris.
Ideo autem hoc dicit quia passione filius glorificandus erat; Phil. II, 8: factus est obediens, patri, usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et deus exaltavit illum. Quasi dicat: affectus naturalis petit ut salver, sed ratio petit ut clarificetur nomen tuum, idest, ut filius patiatur, quia, scilicet passione christi notitia dei clarificanda erat. Nam ante passionem deus notus erat in Iudaea tantum, et in Israel magnum nomen eius; sed post passionem suam nomen eius clarificatum est in gentibus.
Consequenter cum dicit venit ergo vox de caelo etc., ponitur gloriae promissio, et primo inducitur vox gloriam promittentis; secundo ponitur opinio turbae devotae dubitantis, ibi turba autem quae stabat et audierat, dicebat tonitruum factum esse; tertio ponitur expositio prolatae vocis, ibi respondit iesus, et dixit: non propter me haec vox venit.
Dicit ergo quantum ad primum: venit ergo vox de caelo. Vox ista, vox est dei patris, sicut illa quae supra christum baptizatum, Matth. II, 17: hic est filius meus dilectus, et similiter quae venit super eum transfiguratum, Matth. XVII, 5. Licet autem omnis talis vox formata sit virtute totius trinitatis, specialiter tamen formatur ad repraesentandum personam patris, unde et vox patris dicitur: sicut columba formata est a tota trinitate, ad significandum personam spiritus sancti; et similiter corpus christi a tota trinitate formatum est, sed specialiter a persona verbi assumptum, quia ad hoc formatum est ut ei uniretur.
Vox ergo ista duo facit. Primo manifestat praeteritum, dicens et clarificavi, idest, clarum genui ab aeterno, quia filius non est nisi quaedam claritas et splendor patris; Sap. VII, 26: candor est lucis aeternae, et speculum sine macula dei maiestatis; hebr. C. I, 3: qui cum sit splendor gloriae, et figura substantiae eius. Vel clarificavi, in nativitate, quando Angeli cecinerunt: gloria in excelsis deo, Lc. II, 14, et in miraculis per eum factis.
Secundo praenuntiat futurum: et iterum clarificabo, in passione, in qua triumphavit de diabolo, et in resurrectione et ascensione, et in totius mundi conversione; Act. III, 13: deus patrum nostrorum clarificavit filium suum iesum.
Opinio turbae dubitantis de voce ponitur, cum dicit turba ergo quae stabat, et audierat, dicebat tonitruum esse factum: in qua quidem turba, et in omni turba, quidam erant grossioris et tardioris intellectus, quidam vero acutioris; quamvis omnes imperfecte se haberent ad ipsius vocis cognitionem. Nam desidiosi et carnales non perceperunt vocem ipsam nisi quantum ad sonum; et ideo dicebant tonitruum factum esse. Sed non usquequaque decipiebantur: vox enim domini tonitruum erat, tum quia mirabilem significationem habebat, tum quia maxima continebat; iob XXVI, 14: cum vix parvam scintillam sermonum eius audierimus, quis poterit tonitruum magnitudinis illius intueri? Ps. Lxxvi, 19: vox tonitrui tui in rota. Acutiores vero perceperunt de ipsa voce quod esset sonus vocis articulatae et significativae: unde dixerunt eam esse locutionem.
Sed credentes christum esse purum hominem, defecerunt, locutionem illam Angelo tribuentes; unde dicebant Angelus ei locutus est: qui quidem similia patiebantur diabolo, qui credebat christum Angelorum adminiculo indigere; unde dicebat, Matth. IV: Angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te.
Non enim Angelorum custodia indiget et adiutorio, sed ipse Angelos glorificat et custodit.
Expositio vocis subditur, cum dicit: respondit iesus, et dixit etc., et primo exponit vocem prolatam; secundo ponit contradictionem, ibi respondit ei turba; tertio subdit domini responsionem, ibi dixit ergo eis iesus.
Circa primum duo facit.
Primo ponit causam vocis; secundo subdit eius significationem, ibi nunc iudicium est mundi etc..
Sciendum est circa primum, quod quia dixerant Angelus locutus est ei Angelus autem loquitur alicui revelando ad utilitatem eius qui loquitur, sicut patet Apoc. I, et Ez. 1, ideo dominus, ostendens se non indigere alicuius vocis, seu angelicae revelationis adminiculo, dicit non propter me, scilicet instruendum, venit haec vox, sed propter vos.
Nihil enim significavit quod ipse ante nesciret, quia in ipso sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae dei absconditi: Col. II, V. 3, ita ut noverit omnia quae pater novit.
Sed propter vos venit, scilicet instruendos.
In quo datur intelligi, quod multa dispensative circa christum propter nos facta sunt, non quod eis christus indigeret; Rom. XV, V. 4: quaecumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt.
Consequenter cum dicit nunc iudicium est mundi, ponit vocis significationem, et primo ponit iudicium quo erat glorificandus; secundo subdit iudicii effectum, ibi nunc princeps mundi huius eiicietur foras, et tertio clarificationis modum, ibi et si ego exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum.
Dicit ergo nunc iudicium est mundi.
Sed si hoc est, quid ergo expectamus quod dominus veniat iterum iudicaturus? ad quod dicendum, quod iam venit ad iudicandum iudicio discretionis, quo discerneret suos a non suis; supra IX, 39: in iudicium ego in hunc mundum veni. Et de hoc dicit nunc iudicium est mundi. Sed venturus est ad iudicandum iudicio condemnationis, ad quod primo non venit; supra III, 17: non enim misit deus filium suum in mundum ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum.
Vel dicendum, quod duplex est iudicium.
Unum quo condemnatur mundus, et de hoc non dicitur hic; aliud est iudicium mundi quo iudicatur pro mundo, inquantum mundus a servitute diaboli liberatur. Hoc modo intelligitur illud Ps. XXXIV, 1: iudica, domine, nocentes me, expugna impugnantes me etc.. Et haec duo in idem redeunt: quia hoc ipso quod iudicatur pro mundo, excluso diabolo, discernuntur boni a malis.
Effectus iudicii est exclusio diaboli, unde dicit nunc princeps huius mundi eiicietur foras, per virtutem passionis christi. Unde sua passio est eius clarificatio, ut quasi per hoc exponat quod dicit et clarificabo, inquantum scilicet princeps huius mundi eiicietur foras, quasi per passionem victoriam de diabolo habeat; I Io. III, 8: in hoc apparuit filius dei, ut dissolvat opera diaboli.
Sed circa hoc dubitatur de tribus.
Primo de hoc quod dicit diabolum principem huius mundi; ex quo Manichaei dicunt eum creatorem et dominum omnium visibilium.
Ad hoc dicendum, quod diabolus dicitur princeps mundi huius, non naturali dominio, sed usurpatione, inquantum homines mundani, contempto vero domino, se sibi subdiderunt; II Cor. IV, 4: deus huius saeculi excaecavit mentes infidelium. Est ergo princeps mundi huius, inquantum in mundanis hominibus principatur, ut Augustinus dicit, qui toto orbe terrarum diffusi sunt. Nam nomen mundi quandoque accipitur in malam partem pro hominibus mundum amantibus, supra I, V. 10: mundus eum non cognovit; quandoque autem in bonam pro bonis hominibus sic in mundo viventibus, ut tamen eorum conversatio sit in caelis; II Cor. V, 19: deus erat in christo mundum reconcilians sibi.
Secundo dubitatur de hoc quod dicit eiicietur foras. Nam si eiectus esset foras, non ita tentaret nunc sicut ante tentabat, cum tamen tentare non desierit: non ergo eiectus est.
Ad quod dicendum est, secundum Augustinum, quod licet diabolus tentet homines qui desierunt esse de mundo, non tamen eo modo tentat quo prius. Quia tunc tentabat et regnabat ab interiori, sed postmodum ab exteriori tantum. Nam quamdiu homines sunt in peccato, tunc regnat ab interiori, et tentat; Rom. VI, 12: non regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius. Sic ergo eiectus est foras, quia effectus peccati in homine non est ab interiori, sed ab exteriori.
Tertio quaeritur de hoc quod dicit nunc princeps huius mundi eiicietur foras: ex quo videtur sequi quod ante passionem christi non erat eiectus foras, et per consequens, cum tunc eiiciatur foras quando homines liberantur a peccatis, quod Abraham, Isaac, et alii veteris testamenti non fuerunt liberati a peccato.
Ad quod dicendum est, secundum Augustinum, quod ante passionem christi eiectus erat a singularibus personis, sed non a mundo, sicut post. Nam illud quod tunc in paucissimis hominibus factum est, nunc in multis magnisque populis Iudaeorum et gentium ad christum conversis, virtute passionis christi factum esse dignoscitur.
Vel dicendum quod diabolus eiicitur per hoc quod homines liberantur a peccato; sed ante passionem christi, omnes iusti liberati erant a peccato, sed non totaliter, quia adhuc detinebantur ne introducerentur in regnum: et quantum ad hoc in eis aliquid iuris habebat, quod tamen per passionem christi totaliter sublatum est, quando flammeus gladius amotus est, quando dictum est homini: hodie mecum eris in Paradiso.
Modus autem passionis est per exaltationem, unde dicit et ego, si exaltatur fuero a terra, omnia traham ad meipsum.
Circa quod sciendum, quod chrysostomus utitur tali exemplo: quod si aliquis tyrannus, qui consuevisset aliquos subditos opprimere, ferire, et in vincula mittere, deinde ex eadem dementia etiam eum qui in nullo sibi subditur eodem modo afficiat, ut in eumdem carcerem ducat, merito hoc etiam aliorum qui subiiciebantur dominio privari debet: ita et christus contra diabolum fecit. Diabolus enim propter peccatum primi parentis, aliquod ius habebat in hominibus, unde poterat aliquo modo iuste in eos saevire. Quia vero etiam in christo, in quo nullum ius habebat, similia tentare ausus est, dum eum tentator invasit in quem non habebat quidquam, ut dicitur infra XIII, ideo dignum fuit ut etiam dominio privaretur per mortem christi.
Et hoc est quod dicit si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Ubi primo praemittit modum mortis; secundo evangelista exponit quod dicit, ibi hoc autem dicebat significans qua morte esset moriturus.
Modus autem mortis est per exaltationem in ligno crucis. Expositio autem est quod in hoc signavit qua morte esset moriturus.
Sciendum est autem, quod duplici de causa dominus voluit mori morte crucis. Una quidem propter mortis turpitudinem; Sap. II, 20: morte turpissima condemnemus eum. Unde et Augustinus dicit: ideo hoc modo dominus mori voluit, ut hominem neque ipsa mortis turpitudo a perfectione iustitiae repellat.
Secundo, quia sic mors est per modum exaltationis: unde et dominus dicit si exaltatus fuero. Quod quidem genus mortis conveniebat fructui, causae et figurae passionis.
Fructui quidem, quia per passionem erat exaltandus. Phil. II, 8: factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen. Et ideo Ps. XX, 14, dicebat: exaltare, domine, in virtute tua.
Causae vero passionis conveniebat dupliciter: quia et ex parte Daemonis, et ex parte hominum. Ex parte quidem hominum, quia pro ipsorum salute moriebatur; ipsi autem perierant, quia deiecti et demersi erant ad terrena; Ps. XVI, 11: statuerunt oculos suos declinare in terram. Voluit ergo mori exaltatus, ut corda nostra ad caelestia elevaret.
Sic enim ipse est via nostra in caelum. Ex parte vero Daemonum, ut scilicet eos qui in aere principatum et potestatem exercebant, ipse elevatus in aere conculcet.
Figurae vero conveniebat, quia dominus fieri praecepit serpentem aeneum in deserto, ut habetur Num. XXI, 9. Supra III, 14: sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet filium hominis etc.. Sic ergo exaltatus omnia traham, per caritatem, ad meipsum: Ier. XXXI, 3: in caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te, miserans. In hoc etiam maxime apparet caritas dei ad hominem, inquantum pro ipsis mori dignatus est; Rom. V, 8: commendat deus suam caritatem in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus secundum tempus, christus pro nobis mortuus Est. In hoc complevit quod sponsa petit Cant. I, 3: trahe me post te, et curremus in odorem unguentorum tuorum.
Notandum est autem quod trahit pater, trahit et filius; supra VI, 44: nemo potest venire ad me nisi pater, qui misit me, traxerit eum. Ideo autem dicit hic omnia traham, ut ostendat quod eadem est operatio utriusque.
Dicit autem omnia, non omnes quia non omnes trahuntur ad filium. Omnia, inquam traham, idest animam et corpus. Vel omnia genera hominum, scilicet gentiles et Iudaeos, servos et liberos, mares et feminas. Vel omnia praedestinata ad salutem.
Et notandum, quod hoc ipsum quod dicit omnia trahere ad seipsum, est principem huius mundi foras eiicere: non enim est conventio christi ad belial, nec lucis ad tenebras.
84
Posita promissione de glorificatione domini, et expositione vocis, hic consequenter ponitur dubitatio turbae, ubi primo introducit auctoritatem legis; secundo ex ea dubitationem movet, ibi et quomodo tu dicis etc..
Dicit ergo quantum ad primum respondit ei turba, scilicet domino de sua morte loquenti, nos audivimus ex lege (lex hic accipitur communiter pro tota Scriptura veteris testamenti) quod christus in aeternum manet. Et hoc potest ex multis locis veteris testamenti haberi, et praecipue is. C. IX, 7: multiplicabitur eius imperium, et pacis non erit finis; Dan. VII, 14: potestas eius potestas aeterna, quae non auferetur, et regnum eius quod non corrumpetur.
Et ex hac auctoritate duas dubitationes formant: unam de facto, aliam de persona.
De facto, cum dicunt quomodo tu dicis: oportet exaltari filium hominis? sed cum christus non dixerit oportet exaltari filium hominis, sed ego si exaltatus fuero etc., quomodo Iudaei dicunt oportet exaltari filium hominis? sed dicendum, quod Iudaei iam assueti erant verbis domini, unde memoriter tenuerunt quod dicebat se esse filium hominis.
Ideo cum dixit: ego, si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum, pro eodem intellexerunt ac si dixisset: si filius hominis esset exaltatus, ut Augustinus dicit. Vel dicendum, quod licet hic non fecerit mentionem de filio hominis, tamen supra III, 14, hoc dixit: oportet, inquam exaltari filium hominis.
Sed videtur hoc quod ipsi dicunt oportet exaltari filium hominis, in nullo contrariari ei quod dixerat quod christus manet in aeternum.
Sed dicendum ad hoc, quod quia dominus consueverat eis parabolice loqui, ideo multa eorum quae dicebantur, intelligebant. Unde et hoc quod dominus dixit, exaltationem in mortem crucis suspicati sunt; supra VIII, 28: cum exaltaveritis filium hominis, tunc cognoscetis quia ego sum. Vel dicendum, quod hoc ideo intellexerunt, quia iam id facere cogitabant.
Unde eis verborum istorum intellectum non aperuit acumen scientiae, sed simulata conscientia malitiae.
Sed attende eorum malitiam, quia non dicunt nos audivimus ex lege, quod christus nihil patitur: nam in multis locis de passione et resurrectione eius agitur, sicut illud Is. LIII, 7: tamquam ovis ad occisionem ducetur, et illud Ps. III, 6: ego dormivi, et soporatus sum, et exsurrexi. Sed dicunt quoniam christus manet in aeternum.
Cuius ratio est, quia in hoc nulla fuisset contrarietas, cum immortalitati christi ex passione eius nullum factum fuisset impedimentum.
Volebant enim ostendere eum ideo non esse christum, quoniam christus manet in aeternum, ut chrysostomus dicit.
De persona autem quaestionem movent, cum dicunt quis est iste filius hominis? hoc ideo quaerunt, quia Dan. VII, 13, dicitur: vidi, et ecce quasi filius hominis veniebat, et usque ad antiquum dierum pervenit, quia per illum filium hominis intelligebant christum; quasi dicerent: dicis, quod oportet exaltari filium hominis, et filius hominis, quem intelligimus christum, manet in aeternum, quis est ergo iste filius hominis? si non manet in aeternum, nec est christus.
In hoc autem reprehendenda est eorum tarditas: quia adhuc dubitant post tot visa, tot audita, an ipse esset christus; Eccli. XXII, 9.
Cum dormiente loquitur qui narrat stulto sapientiam.
Consequenter cum dicit dixit ergo eis iesus etc., satisfacit dominus eorum dubitationem aliqualiter, et primo commendat bonum quod habebant; secundo hortatur eos ad profectum, ibi ambulate dum lucem habetis; tertio admonitionem exponit dicens dum lucem habetis, credite in lucem.
Dixit ergo eis iesus: adhuc modicum lumen in vobis Est. Quod quidem potest dupliciter legi. Uno modo, secundum Augustinum, ut scilicet modicum sit adiectivum determinans hoc quod dicit lumen, quasi dicat: quoddam lumen in vobis est, inquantum recognoscitis quod christus manet in aeternum. Haec enim veritas quaedam est: omnis autem manifestatio veritatis est quoddam lumen infusum a deo. Sed tamen lumen istud quod est in vobis, modicum est, quia, licet cognoscatis christi aeternitatem, eius tamen mortem et resurrectionem non creditis: in quo patet quod non habetis fidem perfectam. Istis ergo convenit quod dictum est Petro, Matth. XIV, 31: modicae fidei, quare dubitasti? secundum chrysostomum vero dicitur adhuc modicum, scilicet tempus extat, quod lumen in vobis est, idest ego, qui sum lumen; quasi diceret: parvo tempore ego lux vobiscum sum; infra XVI, 16: modicum, et iam non videbitis me.
Et ideo consequenter exhortatur eos ad complementum et profectum boni, et primo ponit suam exhortationem; secundo ostendit periculum imminens, nisi proficiant, ibi qui ambulat in tenebris, nescit quo vadat.
Dicit ergo: dico quod modicum lumen habetis, tamen dum illud habetis, ambulate; idest accedite et proficite, ut simul cum aeternitate intelligatis moriturum christum, et resurrecturum. Et hoc secundum primam expositionem.
Vel ambulate dum lucem habetis, idest, dum vobiscum sum, proficite et satagite sic me habere ut numquam perdatis; Ps. Lxxxviii, 16: domine, in lumine vultus tui ambulabunt. Et hoc ne tenebrae, infidelitatis, ignorantiae et perpetuae damnationis, vos comprehendant, et sic ulterius procedere non possitis. Tunc enim homo comprehenditur tenebris quando totaliter infidelitate demergitur: quod esset, si eo modo credideritis christi aeternitatem ut negetis in eo mortis humilitatem; iob III, 23: viro cui abscondita est via; ibid. XXXVII, 19: omnes involvimur quippe tenebris.
Periculum imminens nisi proficiant, subdit dicens et qui ambulat in tenebris, nescit quo vadat. Nam lumen, sive exterius sive interius, dirigit hominem. Exterius quidem dirigit quantum ad exteriores actus corporales, sed interius dirigit ipsam voluntatem.
Qui ergo non ambulat in luce, non perfecte credendo in christum, sed ambulat in tenebris, nescit quo vadat, idest, ad quem terminum dirigatur; Ps. Lxxxi, 5: nescierunt neque intellexerunt: in tenebris ambulant. Quod quidem et ipsis Iudaeis contingit quia nesciunt quid agant, sed, ut in tenebris ambulantes, putant quidem rectam incedere viam, et unde deo placere credunt magis displicent. Similiter et haeretici errantes, unde mereri credunt lumen veritatis et gratiae, privari potius demerentur; Prov. XIV, 12: est via quae videtur homini recta; novissima autem eius deducunt ad mortem.
Consequenter cum dicit dum lucem habetis, credite in lucem, exponit quod dixit, scilicet quid sit ambulare: et hoc dupliciter, secundum duas praemissas expositiones.
Primo, secundum primam, dum lucem habetis, idest, dum aliquid habetis de notitia et lumine veritatis, credite in lucem, idest in veritatem perfectam, ut filii lucis sitis, idest, ut renascamini veritati; I Thess. V, 6: non sumus noctis neque tenebrarum: igitur non dormiamus.
Vel, secundum aliam expositionem, dum lucem habetis, idest me qui sum lux: supra I, 9: erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, credite in lucem, idest in me, hoc est, proficite in cognitione mea: ut filii lucis sitis, quia ex hoc quod creditis in me, eritis filii dei; supra I, 12: dedit eis potestatem filios dei fieri, his qui credunt in nomine eius.
Hic evangelista narrat factum quod fecit iesus, scilicet quod abscondit se.
Sed cum supra VIII, 59 legerimus, christum hoc idem fecisse, in promptu est ratio, quia tulerunt lapides, ut iacerent in eum; sed hic suae absconsionis nulla ratio assignatur, ut cum nec lapides levarent, nec eum blasphemarent: quare ergo abscondit se? ad quod dicendum, quod dominus scrutans eorum corda, cognovit furorem et malitiam eorum, quam iam conceperant de eo occidendo.
Unde volens eos praevenire, non expectavit ut in opus exirent, sed abscondendo se, eorum invidiam et iracundiam mitigavit. In quo nobis dedit exemplum, ut cum de aliquorum malitia nobis constat, iam antequam patrare opere tentent, fugere debemus. Nihilominus tamen dominus ostendit facto quod dixit verbo. Dixerat enim: ambulate dum lucem habetis, ut non tenebrae vos comprehendant, has tenebras cuiusmodi sint, insinuavit per suam absconsionem; Is. VIII, 17: expectabo eum qui abscondit se a domo Iacob.
85
Supra evangelista tractavit multipliciter de gloria christi, ex qua Iudaei ex invidia commoti sunt ad occidendum eum; hic agit de alia occasione passionis eius, scilicet de infidelitate Iudaeorum, et primo tangitur eorum infidelitas; secundo ipsa reprehenditur a domino, ibi iesus autem clamavit etc..
Circa primum duo facit.
Primo reprehendit infidelitatem omnino non credentium; secundo infidelitatem eorum qui credebant, tamen in occulto, ibi verumtamen et ex principibus multi crediderunt in eum.
Circa primum duo facit.
Primo proponit eorum mirabilem infidelitatis duritiam; secundo ne credatur irrationabiliter vel fortuito factum, inducit prophetiam, ibi ut sermo Isaiae prophetae impleretur.
Dicit ergo evangelista, quasi admirans: dictum est, quod dominus multa signa fecit, puta quod aquam mutavit in vinum, supra II, quod paralyticum curavit, supra V, quod illuminavit caecum, supra IX, quod resuscitavit mortuum, supra XI: et tamen cum tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eum. Consueverunt ergo dicere: quod signum ostendis nobis, ut credamus tibi? sed ecce quod evangelista dicit cum tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eum; infra XV, 24: si opera non fecissem in eis quae nemo alius fecit, peccatum non haberent. Unde non poterant dicere illud Ps. Lxxiii, 9: signa nostra non vidimus.
Consequenter cum dicit ut sermo Isaiae prophetae impleretur, introducuntur ad hoc testimonia prophetarum, et primo introducuntur prophetiae; secundo ostenditur quod de christo loquuntur, ibi haec dicit Isaias etc..
Circa primum duo facit.
Primo inducit prophetiam praedicentem eorum infidelitatem; secundo subdit prophetiam praedicentem infidelitatis causam, ibi propterea non poterant credere.
Dicit ergo: dico quod non credebant in eum, ut sermo Isaiae prophetae impleretur ubi sciendum est, quod ly ut in sacra Scriptura quandoque accipitur causaliter, sicut illud supra X, 10: ego veni ut vitam habeant, quandoque autem tenetur consecutive, et significat eventum futurum: et sic accipitur hic.
Non enim ideo non credebant quia praedixerat Isaias, sed quia non erant credituri, ideo praedixit: unde ex non credentibus sermo Isaiae impletur; Lc. Ult., 44: necesse est impleri omnia quae scripta sunt; Matth. V, 18: iota unum aut unus apex non praeteribit a lege, donec omnia fiant.
Sed si necesse erat ut impleretur sermo Isaiae, videtur quod Iudaei sint excusabiles de eo quod non crediderunt: non enim poterant facere contra prophetiam.
Responsio. Dicendum, quod sic prophetatum erat, ut eorum arbitrio uterentur. Deus enim futurorum praescius eorum infidelitatem per prophetiam praedixit, non fecit: non enim propterea deus quemquam ad peccandum cogit, quia futura hominum peccata iam novit.
Illud ergo peccatum quod Iudaei fecerunt, dominus, quem nihil latet, facturos eos praedixit.
Quid autem propheta dicat, subiungit dicens domine quis credidit auditui nostro, et brachium domini cui revelatum est? ubi sciendum est, quod duplex est modus credendi. Aliquando quidem per instructionem alterius; et hic est communis modus credendi; Rom. X, 17: fides ex auditu, auditus autem per verbum christi. Aliquando autem per revelationem divinam; et hic est singularis modus, de quo apostolus dicit: neque ab homine didici illud, neque accepi, sed per revelationem iesu christi.
Is. LIII, 1 ergo praedixit quidem credentium raritatem, dicens domine, quis credidit auditui nostro? et primo quantum ad modum communem, qui est per instructionem, cum dicit quis credidit auditui nostro? quod quidem habetur loc. Cit., et potest dupliciter intelligi.
Uno modo ut sit sensus: quis credidit auditui nostro? quod scilicet nos audivimus a te; Abd. 1: auditum audivimus a domino exercituum etc. Ps. Lxxxiv, 9: audiam quid loquatur in me dominus deus. Quasi dicant: nos audivimus a te; sed domine, quis credet nobis quae de nativitate et passione tua te loquente audivimus? unde et totum illud capitulum Isaiae loquitur de his.
Dicit autem prophetas audire ut insinuet modum illuminationis prophetarum. Nam per visum accipit homo cognitionem immediate de re visa, sed per auditum non habetur immediate cognitio a re visa, sed ab aliquo signo illius rei. Quia ergo prophetae non immediate videbant essentiam divinam, sed quaedam signa divinorum, ideo dicit eos audire. Num. XII, 6: si quis fuerit inter vos propheta domini, in visione apparebo ei, vel per somnium loquar ad illum; quasi per quaedam signa. Filius autem aeternaliter videt ipsam divinam essentiam; supra I, 18: deum nemo vidit unquam: unigenitus filius, qui est in sinu patris, ipse enarravit.
Quis ergo credidit auditui nostro? idest, quis credidit his quae audivimus et narravimus? Is. XXI, 10: quae audivi a domino exercituum deo Israel, annuntiavi vobis.
Alio modo. Quis credidit auditui nostro? idest, his quae a nobis audiunt; Ez. XXXIII, 31: audiunt sermones meos ex ore tuo, et non faciunt eos: quia in canticum oris sui vertunt illos.
Quantum autem ad modum singularem, qui est per revelationem, dicit et brachium domini cui revelatum est? brachium dicitur filius, per quem pater omnia operatur, sicut brachium hominis dicitur per quod homo operatur. Et si homo solo verbo interiori operaretur, tunc verbum eius posset dici brachium suum. Sic ergo dicitur brachium dei, non quod deus pater figura determinetur carnis humanae, et brachium habeat corporale; sed quia per ipsum omnia facta sunt: supra II, V. 3. Et iob XL, 4: si habes brachium sicut deus, et si voce simili tonas? Lc. I, 51: fecit potentiam in brachio suo, dispersit superbos mente cordis sui.
Notandum ergo, quod ex hoc verbo occasionem sumpsit erroris sui Sabellius, dicens, eamdem personam esse patris et filii: et Arius dicens, filium esse patre minorem.
Non enim duae personae, sed una est homo et brachium eius; nec brachium homini aequale dici potest.
Ad quod dicendum est, quod in talibus non est sufficiens similitudo: nam ea quae in creaturis sunt, non perfecte repraesentant ea quae sunt in deo. Unde dionysius dicit quod symbolica theologia non est argumentativa.
Non ergo dicitur brachium filius quasi eiusdem personae cum patre sit vel minor eo, sed quia per eum omnia operatur. Dicit ergo et brachium domini cui revelatum est? quasi dicat, paucis, scilicet ipsis apostolis; I cor. C. II, 10: nobis autem revelavit deus per spiritum suum.
Consequenter cum dicit propterea non poterant credere, ponit prophetiam praedicentem infidelitatis causam. Et si intendamus haec verba evangelistae, videntur quidem secundum superficiem litterae habere obscurum intellectum.
Et primo, quia si dicatur quod propterea non poterant credere, quia hoc dixit Isaias, videntur Iudaei excusabiles esse. Quod enim peccatum est hominis non facientis quod non potest facere? et, quod gravius est, in deum culpa retorquetur, quod excaecavit oculos eorum. Tolerabile autem esset, si hoc de diabolo diceretur, quia, ut dicitur II Cor. IV, 4: deus huius saeculi excaecavit mentes infidelium.
Sed hic dicitur de domino nostro.
Nam Is. VI, 1, dicit: vidi dominum sedentem super solium excelsum. Et sequitur: excaeca cor populi huius, et aures eius aggrava, et oculos eius claude; ne forte videat oculis suis, et auribus suis audiat, et corde suo intelligat, et convertatur et sanem eum.
Sed ad evidentiam huius, primo, exponamus hoc quod dicit propterea non poterant credere. Ubi sciendum, quod aliquid dicitur impossibile vel necessarium dupliciter: absolute scilicet, et ex suppositione. Absolute quidem, sicut impossibile est hominem esse asinum; ex suppositione vero, sicut impossibile est me esse extra domum, dum intus in ea sedeo. Secundum hoc ergo dicendum, quod homo excusatur, si non facit ea quae absolute sunt sibi impossibilia: sed si non facit ea si qua sunt sibi impossibilia ex suppositione, non excusatur. Sicut si detur quod aliquis habeat malam voluntatem omnino furandi, et dicat impossibile sibi esse non peccare quamdiu voluntatem obstinatam illam habeat, non excusatur; quia huiusmodi impossibilitas non est simpliciter, sed ex suppositione: potest enim voluntatem malam disponere.
Dicit ergo propterea non poterant credere, quia scilicet habent voluntatem obscuratam in sua malitia; Ier. XIII, 23: quomodo scilicet potest Aethiops mutare pellem suam, et pardus varietates suas; et vos poteritis bene facere, cum didiceritis malum; Matth. XII, 34: quomodo potestis bona facere, cum sitis mali? et simile est sicut si dicerem de aliquo: ego nullo modo possum eum diligere; sed habeo eum odio.
Quantum ad secundum, sciendum, quod excaecatio et induratio dei non intelligitur quasi deus immittat malitiam vel ad peccandum impellat, sed per hoc quod non infundat gratiam: quam quidem gratiam infundit ex sua misericordia; sed causa huius quod non infundit, est ex parte nostra, inquantum scilicet in nobis est aliquid gratiae divinae repugnans.
Nam ipse, quantum in se est, illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: supra I, 9; I Tim. II, 4: vult omnes homines salvos fieri. Sed quia nos a deo recedimus, ideo gratiam suam nobis subtrahit; Oseae IV, 6: quia tu scientiam repulisti, repellam te; ibid. XIII, 9: perditio tua, Israel ex te: tantummodo in me auxilium tuum. Et est simile sicut si alius clausisset fenestram domus, et diceretur ei: tu non potes videre, quia privaris lumine solis. Sed hoc non esset ex defectu solis, sed quia ipse sibi lumen solare interclusisset. Et similiter hic dicitur quod non poterant credere, quia deus excaecavit eos: quia scilicet ipsi causam praestiterant ut excaecarentur, secundum illud Sap. II, 21: excaecavit illos malitia eorum.
His ergo visis, consideranda sunt verba prophetiae huius, quae quidem habentur Is. VI, 10, non secundum eadem verba, sed secundum eamdem sententiam. In his ergo verbis tria continentur.
Primo Iudaeorum induratio et excaecatio; secundo utriusque effectus, ibi ut non videant; tertio finis, ibi et convertantur, et sanem eos.
Circa primum considerandum est, quod dominus inducebat ad fidem dupliciter: scilicet miraculis et doctrina, unde utrumque eis improperat dicens: si opera non fecissem in eis quae nullus alius fecit, peccatum non haberent. Et iterum: si non venissem, et non loquutus fuissem eis, peccatum non haberent; nunc autem excusationem non habent de peccato suo. Utrumque enim contempserunt.
In quantum ergo christi miracula non attendebant diligentia debita, dicit excaecavit oculos eorum, scilicet cordis: de quibus habetur Eph. I, 18: illuminatos oculos cordis vestri; si per intellectum considerarent quod talia miracula fieri non poterant nisi virtute divina: Is. XLII, 20: qui vides multa, nonne consideras? et iterum ibid. 19: quis caecus, nisi servus meus; et surdus, nisi ad quem nuntios meos misi? quia quantum ad doctrinam christi non movebantur, subdit et induravit cor eorum.
Videtur enim durissimum quod forti calore non resolvitur, et divina percussione non conteritur.
Verba autem christi sunt quasi ignis, et sicut malleus conterens petras, ut dicitur Ier. XXIII, 29. Ignis quidem, quia inflammant per caritatem; malleus autem, quia terrent per comminationem, et confringunt per manifestissimam veritatem. Et tamen verbum christi cor Iudaeorum non attendebat. Unde patet quod fuit induratum; iob XLI: cor eius indurabitur quasi malleatoris incus; Rom. IX, 18: cuius vult miseretur, et quem vult indurat.
Effectus autem excaecationis ponitur cum dicit ut non videant oculis, scilicet spiritualibus, intelligendo christi divinitatem; Ps. Cxiii, 5: oculos habent, et non videbunt.
E contra dicitur Lc. X, 23: beati oculi qui vident quae vos videtis. Effectus indurationis ponitur cum dicit contra nec intelligant corde: ut subintelligatur, ut non intelligant corde; iob IV, 20: et quia nullus intelligit, in aeternum peribit; Ps. XXXV, 4: noluit intelligere, ut bene ageret.
Est autem hic advertendum, quod ly ut non ponitur hic causaliter, sed consecutive.
Finis autem excaecationis et indurationis ponitur consequenter, cum dicit et convertantur et sanem eos. Et potest intelligi dupliciter, ut Augustinus dicit in libro de quaestionibus Evangel.. Uno modo, ut repetatur haec dictio non, ut sit sensus: et non convertantur, et non sanem eos. Via enim salvationis a peccato est conversio ad deum; thren. C. V, 21: converte nos, domine, ad te, et convertemur, et statim subditur: innova dies nostros sicut a principio. Illis autem qui indignos se praestiterunt, quibus remitterentur peccata, non praestat deus beneficia, quibus convertantur et sanentur, sicut patet de omnibus non approbatis.
Alio modo potest intelligi, ut non reiteretur haec dictio non, ut sit sensus: ideo excaecati sunt et indurati ut ad tempus nec viderent nec intelligerent; et sic non videntes et non intelligentes, idest non credentes in christum, eum occiderent, et postmodum compuncti converterentur et sanarentur. Permittit enim aliquos quandoque cadere in peccatum, ut humiliati ad iustitiam firmius resurgant.
Et utraque expositio locum habet in diversis Iudaeis. Prima quidem in illis qui in sua incredulitate finaliter permanserunt: secunda vero in illis qui post christi passionem sunt ad christum conversi, qui scilicet compuncti corde ex verbis Petri, dixerunt apostolis: quid faciemus, viri fratres? ut dicitur Act. II, 37.
Deinde cum dicit haec dixit Isaias etc., ostendit praedicta ad propositum pertinere; unde dicit haec dixit Isaias quando vidit gloriam dei. Simul enim vidit gloriam dei et excaecationem Iudaeorum, ut patet is. C. VI: ubi primo dicitur: vidi dominum sedentem super solium excelsum, et postea subditur: excaeca cor populi huius, et aures eius aggrava, et oculos eius claude: ne forte videat oculis suis, et auribus suis audiat, et corde suo intelligat, et convertatur et sanem eum. Et quia quod viderat conveniens erat ut testaretur, ut dicitur I io. C. I, ideo sequitur et locutus est de eo, scilicet de christo, cuius gloriam vidit; secundum illud Act. X, 43: huic omnes prophetae testimonium perhibent; Rom. I, 2: quod ante promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis de filio suo.
Circa prima duo quae hic tanguntur, cavendus est error Arianorum, qui dicunt solum patrem invisibilem omni creaturae, filium autem visum fuisse in visionibus veteris testamenti. Sed cum dicatur infra XIV, 9: qui videt me, videt et patrem meum, manifestum est quod uno et eodem modo est filius visibilis ut pater. Videns ergo Isaias gloriam filii, vidit et gloriam patris; immo totius trinitatis, quae est unus deus sedens super solium excelsum, cui seraphim proclamant: sanctus, sanctus, sanctus. Non autem ita quod Isaias essentiam trinitatis viderit, sed imaginaria visione, cum intelligentia, quaedam signa maiestatis expressit, secundum illud num. C. XII, 6: si quis fuerit inter vos propheta domini, per somnium aut in visione loquar ad eum.
Per illud vero quod secundo dicitur et locutus est de eo, excluditur error Manichaeorum, qui dixerunt nullas prophetias in veteri testamento praecessisse de christo, ut Augustinus narrat in Lib. Contra faustum, et theodorum Mopsuestenum, qui dixit omnes prophetias veteris testamenti esse de aliquo negotio dictas, per quamdam tamen appropriationem esse adductas ab apostolis et evangelistis ad ministerium christi: sicut ea quae dicunt in uno facto, possunt adaptari ad aliud factum.
Omnia autem excluduntur per hoc quod dicitur et locutus est de eo, de me sicut de Moyse, supra V, 46, dixit christus: de me enim ille scripsit.
Thomas Aq. s Johannis 83