Thomas Aq. s Johannis 86
86
Supra evangelista exposuit defectum omnino non credentium; hic exponit defectum credentium in occulto, qui pusillanimes erant, et primo proponit eorum dignitatem; secundo ostendit eorum defectum, ibi sed propter Pharisaeos non confitebantur; tertio insinuat defectus radicem, ibi dilexerunt enim magis gloriam hominum quam gloriam dei.
Dignitas autem eorum qui in occulto credebant magna est, quia principes; et quantum ad hoc dicit verumtamen et ex principibus multi crediderunt in eum. Quasi dicat: dixi, quod cum tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eum; quod quidem verum est pro maiori parte, non tamen quin aliqui in eum crederent, quia ex principibus, scilicet populi, multi crediderunt in eum; quorum unus fuit Nicodemus, qui venit ad iesum nocte, ut dicitur supra III. Sic impletur quod in Ps. XLVI, 10 dicitur: principes populorum congregati sunt cum deo Abraham. Sic etiam falsum ostenditur quod Pharisaei dixerunt supra VII, 48: numquid ex principibus aliquis credit in eum, aut ex Pharisaeis? defectus horum principum est pusillanimitas, unde dicit sed propter Pharisaeos non confitebantur: ut enim supra IX, V. 22 dictum est, Pharisaei conspiraverunt, ut si quis eum confiteretur christum, extra synagogam fieret. Licet crederent corde, non tamen confitebantur ore. Sed eorum fides insufficiens erat, quia, ut dicitur Rom. X, 10, corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem; Lc. IX, 26: qui erubuerit me et meos sermones, hunc filius hominis erubescet.
Radix autem defectus istorum est inanis gloria; unde sequitur dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam dei: ex hoc enim quod publice confitebantur, amittebant gloriam hominum; sed ex hoc consequebantur gloriam dei. Isti autem magis elegerunt privari gloria dei, nolentes publice confiteri, quam gloria hominum, cupientes in mundanis gloriari. Supra V, 44: quomodo potestis credere qui gloriam ab invicem accipitis, et gloriam quae a solo deo est, non quaeritis? Galat. I, 10: si adhuc hominibus placerem, servus christi non essem.
Hic ostendit quomodo christus Iudaeorum infidelitatem redarguit, et primo ostendit credendi debitum; secundo subdit fidei fructum, ibi ego lux in mundum veni etc.; tertio comminatur infidelibus supplicium ibi et si quis audierit verba mea, et non custodierit, ego non iudico eum etc..
Quia autem fidei succedit visio, ideo circa primum primo agit de fide; secundo de visione, ibi qui videt me, videt eum qui misit me.
Quantum ad primum dicit iesus autem clamavit, et propter magnitudinem dicendorum, et propter libertatem animi ad redarguendum peccata: Is. LVIII, 1: clama, ne cesses; quasi tuba exalta vocem tuam, et annuntia populo meo scelera eorum.
Et dixit: qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me, quod quidem videtur contradictionem implicare, dicit enim: qui credit in me, non credit in me. Ad cuius intellectum sciendum est primo, secundum Augustinum, hoc esse dictum a domino ad distinguendum in se naturam divinam et naturam humanam. Cum enim proprium obiectum fidei sit deus, possumus quidem credere creaturam esse, sed non debemus credere in creaturam, sed in deum solum. In christo autem est natura creata, et natura increata.
Requiritur ergo ad fidei veritatem ut fides nostra tendat in christum, quantum ad naturam increatam; et secundum hoc dicit qui credit in me, scilicet in personam, non credit in me, secundum quod homo, sed in eum qui me misit, idest in me secundum quod sum missus a patre; supra VII, 16: mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me.
Secundum chrysostomum vero notandum est, quod dominus dicit hoc ad insinuandum eius originem tantum. Et est similis modus loquendi, sicut si aliquis hauriens de aqua fluminis dicat: ista aqua non est fluminis, sed est fontis: non est quidem fluminis originalis etc.. Sic ergo dominus dicit qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me; quasi dicat: non sum principium mei ipsius, sed divinitas est mihi ab alio, idest a patre: unde qui credit in me, non credit in me, nisi in quantum sum a patre.
Consequenter cum dicit et qui videt me, videt eum qui misit me, agit de visione.
Circa quod sciendum est, quod sicut pater misit filium ad convertendum Iudaeos, ita et christus misit discipulos suos: infra XX, V. 21: sicut misit me pater, et ego mitto vos.
Nullus autem discipulorum ausus fuit dicere, nec debuit, quod crederetur in eum; quamvis dicere potuisset quod crederetur ei. Quia hoc non potuisset esse sine hoc quod derogaret mittenti, quia si crederent in discipulum desinerent credere in magistrum. Possent ergo Iudaei dicere, quod eodem modo, cum sis missus a patre, qui credit in te, desinit credere in patrem. Et ideo dominus contra hoc ostendit quod qui non credit in eum, non credit in patrem: et hoc est quod dicit qui videt me, videt eum qui misit me.
Visio hic dicitur non corporalis intuitus, sed veri consideratio, quae est per intellectum.
Ideo autem qui videt filium, videt et patrem, quia est in eo per essentiae unitatem. Dicitur enim aliquid videri in aliquo, vel quia sunt idem, vel omnino conformes. Pater autem et filius sunt idem in natura, et omnino conformes: quia filius est imago patris in nullo dissimilis; Col. I, 15: qui est imago invisibilis dei; Hebr. I, 3: qui cum sit splendor gloriae, et figura substantiae eius. Et ideo, sicut credit in patrem, ita et in me; infra c. XIV, 9: Philippe, qui videt me, videt et patrem.
Non credis quia ego in patre, et pater in me est? quasi dicat: ista est ratio quare qui videt me videt et patrem, quia pater in me est, et ego in eo.
Sic ergo apparet fidei debitum, ut scilicet fides tendat in christum inquantum deus, sicut ut in patrem.
Fructum autem fidei consequenter ostendit: et primo ostendit suam dignitatem et virtutem, cum dicit ego lux in mundum veni. Quomodo christus sit lux, expositum est supra I, 9: erat lux vera, quae illuminat omnem hominem: et VIII, 12: ego sum lux mundi.
In hoc etiam ostendit se habere divinam naturam. Esse enim lucem est proprium dei, alia vero sunt lucentia, idest participantia lucem; sed deus lux est per essentiam; I Io. I, 5: deus lux est, et tenebrae non sunt in eo ullae. Sed quia, I ad Tim. VI, 16 dicitur, quod lucem habitat inaccessibilem, quam nemo hominum videt, non poteramus accedere ad eum: et ideo oportuit quod ipse ad nos veniret. Et hoc est quod subdit in mundum veni; scilicet, ego sum lux inaccessibilis, qui ab errore eripio, et intellectuales tenebras solvo. Infra XVI, 28: exivi a patre et veni in mundum; supra I, 11: in propria venit etc.. Licet apostoli dicantur lux, Matth. V, V. 14: vos estis lux mundi, non tamen ea ratione qua christus: ipsi enim sunt lux illuminata; quamvis aliquo modo, scilicet ministerio, illuminantes essent. Nec alicui apostolorum convenit dicere ego lux in mundum veni: quia, quando in mundum venerunt, adhuc tenebrae erant, et non lux: quia, ut dicitur iob XXXVII, 19, omnes involvimur tenebris.
Secundo subdit dicens ut omnis qui credit in me, in tenebris non maneat.
Illuminatio ergo est effectus fidei; supra VIII, 12: ut omnis qui credit in me, non ambulet in tenebris. In tenebris non maneat, scilicet ignorantiae, infidelitatis, et damnationis perpetuae: per quod patet quod omnes nascuntur in tenebris culpae; Eph. V, V. 8: eratis aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Item in tenebris ignorantiae; iob III, 23: viro cui abscondita est via, et circumdedit eum deus tenebris. Et tandem nisi convertantur ad christum, deducentur ad tenebras damnationis perpetuae. Qui ergo non credit in me, in tenebris manet; supra c. III, 36: qui incredulus est filio, non videbit vitam, sed ira dei manet super eum.
Supplicium autem infidelium insinuat dicens et si quis audierit verba mea, et non custodierit; ego non iudico eum: quod incurrent per iudicii condemnationem. Et primo proponit dilationem iudicii; secundo pronuntiat ipsum iudicium futurum esse, ibi qui spernit me, et non accipit verba mea, habet qui iudicet eum; tertio ostendit dilationis causam, ibi sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum novissimo die.
Circa primum duo facit.
Primo proponit iudicii dilationem; secundo assignat dilationis rationem.
Dicit ergo quantum ad primum et si quis audierit verba mea, et non custodierit, ego non iudico eum.
Notandum ergo, quod illi beatificantur qui audiunt verbum dei et custodiunt illud, credendo interius in corde, et exequendo exterius in opere. Qui vero audiunt istud et custodire non satagunt, magis rei ex hoc efficiuntur; Rom. II, 13: non enim auditores legis iusti sunt apud deum, sed factores legis iustificabuntur; et Iac. I, 22: estote factores, et non auditores tantum. Et ideo si quis audierit verba mea, et non custodierit, ego non iudico eum.
Sed hoc videtur contrarium ei quod dicitur supra V, 22: pater omne iudicium dedit filio: et ideo intelligendum est non iudico eum, scilicet modo. Potuisset enim sibi ad infirmitatem putari, si qui ipsum contemnunt, illos dimittit; et ideo dicit, quod huiusmodi iudicabuntur, sed non modo: nam, ut dicitur Eccle. XII, 14, omnia quae fecit deus, adducet in iudicium; et iob XIX, 29: fugite a facie iniquitatis, quoniam ultor iniquitatis est gladius, et scitote esse iudicium.
Causam vero dubitationis dilationis subdit dicens non veni ut iudicem mundum, sed ut salvificem mundum. Duplex enim est adventus filii dei: unus quo venit ut salvator; alius quo venit ut iudex.
Sed cum omnes essent in peccatis, si primo venisset ut iudex, nullum salvasset, quia omnes eramus filii irae: et ideo oportuit ut veniret primo ad salvandum credentes, et postmodum ad iudicandum et fideles et peccatores.
Et hoc est quod dicit: ideo scilicet non iudico eum modo, quia non veni, scilicet in primo adventu, ut iudicem mundum, sed ut salvificem mundum; supra III, 17: non enim misit deus filium suum in mundum ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum.
Consequenter cum dicit qui spernit me, et non accipit verba mea, habet qui iudicet eum, praenuntiat iudicium futurum; quasi dicat: licet qui verba mea non custodiunt, non iudicentur modo, tamen non evadent impunes, quicumque sint illi, quia qui spernit me, et non accipit verba mea, credendo et opere implendo, habet qui iudicet eum. Cuius ratio est, quia si non accipit verba eius, contemnit dictum dei, cuius ipse est verbum, sicut qui non obedit mandato domini sui. Iob XIX, 29: fugite a facie iniquitatis, quoniam ultor iniquitatis est gladius, et scitote esse iudicium; Eccle. XII, V. 14: cuncta quae fecit deus adducet in iudicium pro omni errato; Is. XXXIII, 1: vae qui spernis, nonne et ipse sperneris? I reg. C. II, 30: qui autem contemnunt me, erunt ignobiles.
Consequenter cum dicit sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum in novissimo die, assignat causam dilationis iudicii, et primo ponitur causa dilationis iudicii; secundo assignatur sufficientia ipsius causae, ibi quia ego ex meipso non sum locutus.
Dicit ergo: dico quod qui est huiusmodi, habet qui iudicet eum. Quis autem hic erit? sermo, inquit, quem locutus sum, ille iudicabit eum in novissimo die.
Quod tantum valet, ut dicit Augustinus, ac si dixisset: ego iudicabo eum in novissimo die. Seipsum quippe christus expressit in suo sermone, seipsum annuntiavit. Ipse ergo est sermo quem locutus est: quia de se locutus est; supra VIII, 14: et si ego testimonium perhibeo de meipso, verum est testimonium meum, quia scio unde veni et quo vado. Quasi dicat: hoc ipsum quod locutus sum eis, et tamen contempserunt, iudicabit eos. Act. C. X, 42: hic est qui constitutus est a deo iudex vivorum et mortuorum: huic omnes prophetae testimonium perhibent.
Sufficientiam autem causae ostendit, dicens quia ex meipso non sum locutus, et primo ostendit eam ex origine sermonis; secundo ex dignitate ipsius, ibi et scio quia mandatum eius vita aeterna est.
Circa primum duo facit.
Primo excludit falsitatem; secundo adstruit veritatem.
Falsitas quidem est quod filius aliquid operetur vel loquatur vel sit a seipso tantum et non ab alio: hoc enim esset ponere quod filius non sit a patre. Et hoc est quod dicit: ideo dico, quod verbum quod ego locutus sum, iudicabit eos, quia ego ex meipso non sum locutus; supra V, 19: non potest filius a se facere quidquam; et infra XIV, 10: a meipso non loquor. Idem autem est ex meipso non sum locutus, quod ego non ex me sum natus, sed ex patre, quasi dicat: iudicabo eum in novissimo die, in forma servi apparens; supra V, 27: potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis Est. Sed tamen non iudicabo ex potestate humana, quia scilicet filius sum hominis, sed ex potestate divina, quia sum filius dei. Non ergo iudicabo ex meipso, sed ex patre, ex quo virtutem iudicandi habeo.
Veritatem astruit, dicens sed qui misit me pater, ipse mihi mandatum dedit quid dicam et quid loquar. Ex quibus quidem verbis, nisi pie intelligantur, patet locus duplici errori.
Primo quidem, quia mandans maior est eo cui mandat: filio ergo maior est pater.
Deinde, quia illud quod datur alicui, non habebatur ab eo antequam sibi daretur; et per consequens nesciebat illud. Si ergo pater dat mandatum filio, sequitur quod filius quandoque illud non habuerit, et per consequens ignoraverit: ergo est ei aliquid additum. Non igitur filius eius est verus deus.
Ad quod sciendum est, quod omnia mandata divina sunt in mente patris, cum ipsa mandata nihil aliud sint quam rationes agendorum.
Sicut ergo in mente patris sunt rationes omnium creaturarum quae a deo producuntur, quas ideas vocamus, ita et in ea sunt rationes omnium per nos agendorum.
Sicut ergo a patre derivantur in filium, qui est sapientia patris, rationes omnium rerum, ita et rationes omnium agendorum. Sic ergo dicit filius: sed qui misit me pater, ipse mihi dedit, inquantum deus, mandatum, idest per aeternam generationem communicavit, quid dicam, interius, et quid loquar, exterius: sicut etiam nostrum verbum (si vera fateri volumus) ea profert quae suggerit mens.
Chrysostomus autem haec omnia, scilicet si quis audierit verba mea, et non custodierit, ego non iudico eum etc., aliter exponit, et planius; ut dicatur si quis audierit verba mea, et non custodierit, non iudico eum. Dupliciter enim potest dici aliquis aliquem condemnare: vel sicut iudex, vel sicut causa condemnationis. Homicidam enim condemnat ad suspendium et iudex qui profert sententiam, et ipsum homicidium perpetratum quod est causa suae condemnationis.
Dicit ergo ego non iudico eum, idest, non sum causa suae condemnationis, sed ipse; Oseae XIII, 9: perditio tua, Israel, ex te (scilicet est); tantummodo in me auxilium tuum. Et hoc ideo, quia non veni ut iudicem mundum, idest, non sum missus ad condemnandum, sed ad salvandum.
Sed numquid talis non iudicabitur? immo, quia qui spernit me et non accepit verba mea habet qui iudicet eum. Quis autem sit iste qui iudicat, ostendit dicens sermo quem locutus sum, auditus a nobis, qui stabit in ordine accusatoris, ille iudicabit eum in novissimo die; infra XV, 22: si non venissem, et eis locutus non fuissem, peccatum non haberent; nunc autem excusationem non habent de peccato suo. Quod autem sermo quem locutus est, iudicabit eos, ostendit dicens quia ego ex meipso non sum locutus. Quod quidem non ponitur causaliter, sed quasi materialiter, ut sit sensus: dicis, quod sermo tuus iudicabit eum; sed quis est iste sermo? ille scilicet quem dixi quia ego ex meipso non sum locutus, idest, quem ego locutus sum a patre, et ea quae mihi dedit ut dicerem et loquerer: alias si fuissem locutus contrarium patri, vel quae ab eo non habuerim, et non credidissent mihi, excusationem haberent; sed quia sic locutus sum, certum est quod non solum me, sed etiam patrem meum contempserunt.
Et secundum hanc expositionem, hoc quod dixit qui misit me pater, ipse mihi mandatum dedit quid dicam et quid loquar, ostendit sufficientiam causae ex parte dignitatis ipsius sermonis. Et primo ponitur eius dignitas, secundo concluditur ipsius sermonis executio.
Dignitas quidem, cum dicit et scio, quia mandatum eius est, inquam, vita aeterna; I Io. Ult., 20: hic est verus deus, et vita aeterna. Ipse enim filius est mandatum patris.
Vel est vita aeterna, idest ducens in vitam aeternam; Matth. XIX, 17: si vis ad vitam ingredi, serva mandata.
Quia ergo pater dedit mihi mandatum, quod quidem mandatum est vita aeterna, ego autem ad hoc veni ut homines ducam in vitam aeternam: ideo mandatum patris per omnia exequor. Et hoc est quod dicit quae ergo ego loquor; sicut dixit mihi pater, sic loquor. Quod, secundum chrysostomum, planum est, ut sit sensus: quae ego loquor, exterius praedicando, sicut dixit mihi pater, sic loquor, idest, inquantum accepi notitiam ab eo: ut intelligantur de christo secundum quod homo.
Sed si intelligantur, secundum Augustinum, de christo secundum quod filius dei: quomodo dicit ei pater, cum ipse sit verbum? ad quod dicendum, quod non ita dixit ei quasi per verba locutus sit unico verbo suo, sed sic dixit pater filio sicut generavit eum pater, et sicut dedit ei vitam habere in semetipso; Ps. II, 7: dominus dixit ad me: filius meus es tu.
87
(Jn 13)
Supra evangelista posuit quasdam occasiones passionis et mortis christi; in parte ista ostendit quomodo christus discipulos suos praeparat ante suam passionem, et primo ostendit quomodo informavit eos exemplo; secundo quomodo confortavit verbo, et hoc infra XIV capit. Non turbetur cor vestrum; tertio quomodo praemunivit eos orationum suffragio, infra XVII haec locutus est iesus, et sublevatis oculis in caelum, dixit etc..
Circa primum duo facit.
Primo ponit exemplum quod christus praebuit suis discipulis imitandum; secundo discipulorum defectum, qui nondum erant idonei ad sequendum, ibi cum haec dixisset iesus, turbatus est.
Circa primum tria facit.
Primo ponit exemplum; secundo subdit exempli utilitatem, ibi venit ergo ad simonem Petrum; tertio ad imitandum inducit, ibi postquam ergo lavit pedes eorum... Dixit eis.
Circa primum duo facit.
Primo proponit christi, exemplum dantis, affectum; secundo innuit factum in quo dedit exemplum, ibi et coena facta etc..
Circa primum tria tanguntur.
Primo quidem festum praesens; secundo mors christi imminens; tertio christi dilectio fervens.
Festum praesens, Pascha erat; et hoc est quod dicit ante diem festum Paschae etc..
Hic notandum est, quod hoc nomen Pascha quidam dicunt esse Graecum, ita quod dicatur a passione, quasi inde festum istud vocetur Pascha, quia tunc celebratur passio dominica; et quidem concordat cum Graeco, nam Pascha in Graeco idem est quod pati prima autem origo huius vocabuli ex Hebraeo habetur: Pascha enim dicitur quasi phase, idest transitus domini, ut dicitur ex. C. XII, 11. Interpretatur autem hic isto modo evangelista propter duplicem transitum.
Unum qui praecessit, scilicet Angeli percutientis primogenita Aegypti, et salvantis primogenita Hebraeorum; alium, qui sequitur, filiorum Israel transeuntium mare rubrum.
Et ideo bene factum est ut vocetur Pascha festum istud. Et sic possumus dicere, quod Pascha nostrum habet significationem utriusque linguae, Hebraeae scilicet, et Graecae, quia in ipsa passione domini fuit transitus christi ex hoc mundo ad patrem; Act. X, V. 38: pertransivit benefaciendo et sanando.
Item transitus omnium nostrum, sequendo christum, vel per poenitentiam et martyrium, secundum illud Ps. Lxv, 12: transivimus per ignem et aquam; et eduxisti nos in refrigerium, vel mentis desiderio ad caelestia anhelando, secundum illud Eccli. XXIV, V. 26: transite ad me, omnes qui concupiscitis me, et a generationibus meis implemini.
Hoc autem quod dicit diem festum, antonomastice dicitur. Nam, ut legitur Ex. XXIII, 14 ss., tres dies anni solemnes erant, in quibus Iudaei convenire debebant in locum quem elegerat dominus: scilicet phase, quando immolabatur Pascha, et Pentecosten, et festum tabernaculorum, scilicet Scenopegiae. Sed dies Paschae inter alios celeberrimus erat.
Sed dubium hic incidit de hoc quod dicit ante diem festum Paschae: nam dies festus Paschae dicitur ille dies in quo immolabatur agnus, quod erat luna quartadecima. Cum ergo dicat quod hoc fuit ante diem festum Paschae, videtur quod hoc fuerit factum luna tertiadecima, quae praecedebat quartamdecimam lunam. Quod quidem Graeci sequentes, dicunt quod dominus passus est luna quartadecima quando Iudaei suum Pascha celebrare debebant: et ideo dominus sciens sibi imminere passionem, praevenit celebrationem Paschae, et in praecedenti die celebravit Pascha suum, ante festum Paschae Iudaeorum. Sed quia Ex. XII, 18 praecipitur ut a decimaquarta die ad vesperam usque ad vigesimam primam diem mensis non inveniretur fermentum apud Hebraeos, dicunt ulterius, quod dominus confecit non in azymis, sed in fermentato: nam ante diem festum Paschae, idest tertiadecima luna, inveniebatur fermentatum apud Hebraeos.
Huic autem sententiae tres alii evangelistae contrariantur: nam ipsi dicunt, scilicet Matth. XXVI, 17, Mc. XIV, 12, Lc. XXII, 7, quod fuit prima die azymorum quando debebat immolari Pascha. Ex quo sequitur quod coena domini eo die facta fuit quo immolabatur Pascha Iudaeorum.
Ad quod quidem Graeci respondent dicentes, alios evangelistas non vere narrasse hoc factum, et ideo ioannes, qui ultimum evangelium scripsit, eos correxit. Sed haereticum est dicere, quod aliquid falsum, non solum in evangeliis, sed etiam in quacumque canonica Scriptura inveniatur: et ideo necessarium est dicere, quod omnes evangelistae dicunt idem, et in nullo discordant.
Ad huius igitur evidentiam sciendum est, quod, sicut habetur Lev. XXIII, 5, solemnitates Iudaeorum incipiebant a vespera praecedentis diei. Cuius ratio est, quia numerabant dies secundum lunam, quae de sero primo apparet, unde et diem computabant de uno sero in alium. Et sic apud eos solemnitas Paschae incipiebat a vespera praecedentis diei, et terminabatur in vespere diei Paschae; sicut et apud nos festa celebrantur.
Sic ergo aliquid factum apud nos in vigilia natalis domini, potest dici factum esse in festo natalis. Quem quidem modum servantes, alii evangelistae dixerunt coenam esse factam primo die azymorum, quia facta fuit die praecedenti ad vesperam, quia iam pertinebat ad primum diem azymorum. Ioannes autem evangelista hic diem festum Paschae accipit pro illo die qui totus celebris erat, non autem pro illo cuius vespere solum erat celebre, qui erat dies praecedens Pascha: et ideo dicit ante diem festum Paschae.
Patet ergo quod coena domini facta est luna quartadecima ad vesperam.
Mors autem christi imminens, erat transitus eius ex hoc mundo per passionem; et quantum ad hoc dicit sciens iesus quia venit hora eius: nam illa solemnitas Iudaeorum, figura erat passionis christi, omnia enim in figura contingebant illis: I cor. C. X, 11, et ideo statim ponit veritatem, scilicet passionem christi. Et quasi exponens quod Pascha dicatur a phase, idest transitu, mentionem facit de transitu ut transeat, inquit, ex hoc mundo ad patrem.
Ubi tria ponit circa passionem christi. Primo, quod fuit praevisa; secundo, quod fuit congrua, tertio, quod fuit promotiva et exaltativa.
Praevisa quidem fuit, non casualis, et quantum ad hoc dicit sciens iesus; quasi dicat: non invitus, non inscius, sed sciens et voluntarius passus est etc.; infra XVIII, 4: sciens jesus omnia quae ventura erant. E converso dicitur de nobis, Eccle. VIII, 6: multa hominis afflictio: quia nescit praeterita, et quae ventura sunt nullo modo scire potest.
Congrua autem fuit quantum ad tempus, et quantum ad hoc dicit quia venit hora eius, idest ipse dies Paschae, quo transiret per crucem; Eccle. VIII, 6: omni negotio tempus est et opportunitas. Haec est hora illa de qua dicitur supra II, 4: nondum venit hora mea. Nec est intelligenda hora ista fatalis, quasi subiecta cursui et dispositioni stellarum, sed determinata dispositione et providentia divina. Ideo, inquam, determinata in Pascha Iudaeorum, quia congruebat solemnitati Iudaeorum ut veritas sequeretur figuram, dum quando agnus, qui figurabat christum, immolaretur christus, qui est vere agnus dei; I Petr. I, 18: non corruptibilibus auro vel argento redempti estis de vana vestra conversatione paternae traditionis; sed pretioso sanguine agni immaculati christi, et incontaminati.
Congruebat etiam negotiis. Iam enim christus clarificatus erat; infra eodem: nunc clarificatus est filius hominis, et deus clarificatus est in eo. Iam patrem manifestaverat mundo; infra XVII, 6: pater, manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi de mundo. Restabat ergo ut consummaret opus passionis et humanae redemptionis, de quo dicitur infra XIX, 30: consummatum est, et sequitur: inclinato capite, emisit spiritum.
Promotiva fuit passio christi et exaltativa, et non oppressiva: quia ut transeat ex hoc mundo ad patrem, idest, faciendo humanam naturam participem paternae gloriae; infra XX, 17: ascendo ad patrem vestrum, deum meum, et deum vestrum.
Non autem intelligendum est quod transeat de loco ad locum, cum deus pater non comprehendatur loco; Ier. XXIII, 24: caelum et terram ego impleo. Sed, sicut christus dicitur venisse a patre non eum deserendo sed assumendo naturam inferiorem similem nobis, ita et intantum dicitur ad eum rediisse inquantum etiam secundum humanitatem factus est consors paternae gloriae; Rom. VI, 10: quod autem vivit, vivit deo; Phil. II, 11: omnis lingua confiteatur, quia dominus iesus christus in gloria est dei patris.
Consequenter cum dicit cum dilexisset suos, qui erant in mundo, in finem dilexit eos, commendatur fervens christi dilectio, et hoc quantum ad quatuor.
Primo quantum ad hoc quod fuit praeveniens, secundum illud I Io. IV, 10: non quasi nos dilexerimus deum, sed quoniam ipse prior dilexit nos. Et quantum ad hoc dicit cum dilexisset suos, quasi antea: dilexit, inquam, antequam crearet; Sap. XI, 25: diligis omnia quae sunt, et nihil odisti eorum quae fecisti. Dilexit antequam vocaret; Ier. XXXI, 3: in caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te miserans. Dilexit antequam redimeret; infra XV, 13: maiorem caritatem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis.
Secundo commendatur eius dilectio quantum ad hoc quod fuit congrua, quia dilexit suos.
Ubi sciendum est quod secundum quod aliqui diversimode sunt sui, secundum hoc a deo diversimode diliguntur. Sunt autem aliqui sui tripliciter. Primo creatione; et hos diligit conservando eis bona naturae; supra I, V. 11: in propria venit, et sui, per creationem, eum non receperunt. Aliqui vero sunt sui dedicatione, qui scilicet dati sunt a deo patre per fidem; infra XVII, 6: tui erant, et mihi eos dedisti, et sermonem tuum servaverunt. Et hos diligit conservando in bonis gratiae. Aliqui vero sunt sui speciali devotione; I Paral. XI, 1: tui sumus, o David, et caro tua. Hos diligit specialiter consolando.
Tertio commendatur dilectio christi quantum ad hoc quod fuit necessaria, quia dilexit suos qui erant in mundo.
Nam aliqui sunt sui, qui iam erant in gloria patris, quia etiam antiqui patres sui erant, inquantum speraverunt liberari per eum; Deut. XXXIII, 3: omnes sancti in manu illius sunt. Sed isti non tantum indigent huiusmodi dilectione quantum hi qui erant in mundo; et ideo dicit qui erant in mundo, corpore scilicet, sed non mente.
Quarto commendatur quantum ad hoc quod fuit perfecta, unde dicit in finem dilexit eos. Finis autem dicitur dupliciter: quia finis intentionis, et finis executionis.
Illud quidem est finis intentionis ad quod nostra ordinatur intentio; et huiusmodi finis debet esse vita aeterna, secundum illud Rom. VI, 22: habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam.
Iterum finis huiusmodi christus debet esse; Rom. X, 4: finis legis christus ad iustitiam omni credenti. Et haec duo sunt unus finis: quia nihil est aliud vita aeterna quam fruitio christi, secundum divinitatem; infra XVII, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum deum verum, et quem misisti, iesum christum. Secundum hoc ergo dicit in finem dilexit eos; ut perduceret in se finem, vel in vitam aeternam, quae nihil aliud est; ier. C. XXXI, 3: in caritate dilexi te, propterea attraxi te, miserans.
Illud autem est finis executionis quod est terminus rei; et sic mors potest dici finis, ut dicatur in finem dilexit eos, idest in mortem: quod potest habere triplicem sensum uno modo, secundum Augustinum, ut quodam humano modo dicatur christus dilexit suos usque ad mortem tantum, et non ultra.
Sed hic sensus est falsus: absit enim ut dilectionem morte finierit qui non est in morte finitus. Alio modo potest intelligi, ut ly in indicet causam; et sic est sensus: in finem dilexit eos, idest, usque ad mortem illum dilectio ipsorum perduxit; Gal. II, V. 20: dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis. Tertio modo potest intelligi ut sit sensus: in finem, idest, cum multa signa dilectionis ostenderit eis ante, in finem, idest circa mortem, maioris eis signa dilectionis ostendit; infra XVI, 5: haec ab initio vobis non dixi, quia vobiscum eram, quasi diceret: non tunc necessarium fuit vobis, ut ostenderem quantum vos diligerem, nisi in recessu, ut sic amor et memoria mei in cordibus vestris profundius imprimeretur.
Consequenter cum dicit et coena facta, innuit factum, in quo dabat exemplum, et primo describit horam facti; secundo subdit dignitatem facientis, ibi sciens itaque iesus quod omnia dedit ei pater in manus etc.; tertio prosequitur de facti humilitate, ibi surgit a coena.
Tempus autem describit ex duobus.
Ex uno quod pertinebat ad eius caritatem, et ex alio quod exaggerabat Iudae iniquitatem, ibi cum diabolus iam misisset in cor, ut traderet eum Iudas simonis Iscariotes.
Dicit ergo quantum ad primum et coena facta. Ubi sciendum est, quod aliter dicitur esse factum in permanentibus, et aliter in successivis. In permanentibus autem dicitur aliquid esse factum quando pervenit ad perfectionem propriae speciei et formae, sicut domus dicitur esse facta quando habet propriam formam. In successivis vero dicitur aliquid esse factum quando iam est consummatum; sicut mundus factus esse dicitur quando completus. Hoc etiam modo aliquid factum esse dicitur quando accipit propriam speciem.
Cum ergo dicit et coena facta, non intelligendum est quod coena fuerit completa et peracta: quia postquam lavit pedes discipulorum, recubuit, et bucellam tradidit Iudae.
Est ergo intelligendum coena facta, idest parata, et ad propriam speciem iam perducta: iam enim coenare inceperant, et postea surrexit. Unde inter coenandum lavit pedes discipulorum.
De ista coena habetur Lc. XIV, 16: homo quidam fecit coenam magnam. Differt autem prandium a coena. Prandium enim dicitur quod fit in prima parte diei, coena vero quae fit in ultima. Sic ergo spiritualis refectio dicitur prandium, secundum quod congruit incipientibus; coena vero, secundum quod congruit perfectis.
Consequenter cum dicit cum diabolus iam misisset in cor, ut traderet eum Iudas simonis Iscariotes, describit tempus, ex eo quod exaggerat iniquitatem proditoris: quod quidem describit evangelista propter duo. Primo quidem ut ostendatur magis iniquitas Iudae, qui inter tot caritatis indicia, et tot humilitatis officia, tantam iniquitatem committere cogitabat; Ps. XL, 10: qui manducat panes meos, magnificavit super me supplantationem.
Secundo vero ut reddatur magis admirabilis caritas christi, qui licet hoc sciret, tamen ei caritatis et humilitatis praebens officium, eius pedes lavit; Ps. Cxix, 6: cum his qui oderunt pacem eram pacificus.
Sed numquid diabolus aliquid mittere potest in cor hominis? videtur quod sic. In Ps. Lxxvii, 49 enim dicitur: immissiones per Angelos malos.
Sed ad hoc dicendum, quod id dicitur esse in corde hominis quod est in cogitatione et voluntate eius, unde quod dicitur cum iam misisset in cor etc. Intelligendum est, idest, in voluntate eius.
Sed sic mittere in cor, potest esse dupliciter.
Directe; et sic solus ille potest aliquid mittere in cor hominis qui habet potestatem movendi interius voluntatem eius: et hoc potest solus deus; et ideo solus ipse potest directe in voluntatem hominis imprimere; Prov. XX, 1: cor regum in manu, idest in potestate, domini; quocumque voluerit inclinabit illud. Quia vero voluntas movetur ab exteriori obiecto sicut a bono apprehenso, inde est quod qui suggerit aliquid esse bonum, dicitur illud mittere in cor hominis, indirecte faciendo ipsum apprehendere aliquid ut bonum, ex quo voluntas movetur. Sed hoc contingit dupliciter, quia, aut suggerendo exterius: et hoc modo etiam homo potest in cor aliquid mittere; aut suggerendo interius: et hoc modo immittit diabolus. Nam vis imaginativa cum sit corporalis, quando deus permittit, subiecta est potestati Daemonis.
Unde, sive vigilando sive dormiendo, format in ea aliquas species, ex quibus apprehensis movetur voluntas hominis ad aliquid appetendum.
Sic ergo immittit diabolus in cor hominis, non directe per modum moventis, sed indirecte per modum suggerentis.
Consequenter cum dicit sciens quia omnia dedit ei pater in manus, agit de dignitate facientis. Quia Eccli. III, 20, dicitur: quanto maior es, humilia te, ideo evangelista dicturus de christi humilitate, praemittit eius maximam dignitatem; et hoc quantum ad quatuor.
Primo quantum ad scientiam; et quantum ad hoc dicit sciens quia omnia dedit ei pater in manus. Talia enim sunt spiritualia dona, quod data non ignorantur; I Cor. II, 12: nos spiritum non huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus quae a deo donata sunt nobis. Et ideo christus sciebat ea quae sibi data erant a deo. Hoc autem ideo dicit ut humilitas magis sit commendabilis.
Quandoque enim contingit quod aliquis magnae dignitatis est, et tamen, propter simplicitatem suam, dignitatem suam non recognoscit. Talis ergo si faceret aliquid humile, non reputaretur sibi ad magnam laudem, secundum illud Cant. I, 7: si ignoras te, pulcherrima inter mulieres. Sed si aliquis cognoscit suae dignitatis statum, et tamen affectus eius ad humilia inclinatur, eius humilitas est commendanda. Et ideo dicit evangelista sciens quia omnia dedit ei pater in manus, tamen non omisit quae humilia sunt facere.
Secundo quantum ad potestatem quia omnia dedit ei pater in manus, idest, in potestate eius. Dedit deus christo homini ex tempore, quae tamen fuerant in potestate filii ab aeterno; Matth. Ult., 18: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Dicit autem omnia dedit ei pater in manus, propter duo: ut ostendat quod christus non invitus patiebatur. Nam si omnia erant in manu eius, idest in potestate, manifestum est quod eius adversarii inde nihil ei contra eius voluntatem facere poterant. Secundo, quia quando aliquis parvi momenti exaltatur, de facili superbit, nec aliquid humile facit, ne videatur derogare suae dignitati; sed qui in magno statu existens exaltatur, non negligit humilia: et ideo de dignitate christi mentionem facit.
Tertio quantum ad nobilitatem eius, et quantum ad hoc dicit quia a deo exivit, et ad deum vadit; Sap. VIII, 3: contubernium habens dei.
Quarto quantum ad sanctitatem, quia ad deum vadit. In hoc est sanctitas hominis quod ad deum vadat. Et hoc ideo ponit infra, quia ex quo ipse ad deum vadit, proprium est sibi alios ad deum reducere: quod quidem specialiter fit per humilitatem et caritatem; et ideo humilitatis et caritatis eis exemplum praebuit.
Thomas Aq. s Johannis 86