Thomas Aq. s Johannis 93
93
Supra posuit dominus claritatem quam adepturus erat per suum recessum; hic ipsum suum recessum praenuntiat eis, et primo praenuntiat eis suum recessum; secundo ostendit quod nondum discipuli idonei erant ad eum sequendum, ibi quaeretis me; tertio docet quomodo idonei fiant, ibi mandatum novum do vobis.
Recessum autem futurum in brevi praenuntiat eis, dicens filioli, adhuc modicum vobiscum sum. Et utitur verbo filiationis ad maiorem inflammationem. Nam quando amici ab invicem discedunt, tunc maxime affectu amoris inardescunt. Supra eodem cum dilexisset suos qui erant in mundo, in finem dilexit eos. Sed dicit filioli mei, in diminutivo, ut ostendat eorum imperfectionem, nondum enim erant perfecte filii, quia nondum perfecte diligebant: nondum erant in caritate perfecti; Gal. IV, 19: filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur christus in vobis. Nihilominus tamen satis creverant in perfectione, quia ex servis facti sunt filioli, ut hic habetur, et fratres, infra XX, 17: vade ad fratres meos, et dic eis etc..
Notandum tamen, quod hoc quod dicitur adhuc modicum, tripliciter exponi potest, secundum quod christus est tripliciter cum suis discipulis.
Christus enim cum suis discipulis erat corporaliter.
Corpus autem eius potest considerari dupliciter. Primo secundum similitudinem conditionis naturae humanae, nam christus secundum corpus mortalis erat, sicut et ceteri homines; et sic ly modicum accipitur pro tempore quod erat inter verba sermonis huiusmodi, et mortem suam. Ut sit sensus adhuc modicum vobiscum sum, idest, modicum temporis extat quod capiar et moriar, et tunc resurgam, deinceps immortalis, etiam secundum corpus, existens; Rom. VI, V. 9: christus resurgens ex mortuis, iam non moritur, mors illi ultra non dominabitur. Et ideo dicitur Lc. Ult., 44: haec dicebam vobis, dum adhuc essem vobiscum etc..
Secundo fuit cum eis praesentia corporali, sed secundum quod corpus eius erat iam glorificatum; et sic ly modicum accipitur pro tempore quod erat usque ad ascensionem; infra XVI, 16: modicum, et iam non videbitis me; et iterum modicum, et videbitis me, quia vado ad patrem; Aggaei II, 7: adhuc modicum, et ego movebo caelum et terram et mare et aridam.
Tertio exponitur secundum quod christus fuit cum eis spiritualiter secundum suae divinitatis praesentiam, et in sacramentis; et sic ly modicum accipitur pro tempore quod existebat usque ad consummationem saeculi: quod quidem tempus dicitur esse modicum in comparatione ad aeternitatem; I Io. II, 18: filioli mei, novissima hora Est. Et sic est sensus modicum vobiscum sum, idest, licet a vobis corporaliter discedam, tamen spiritualiter adhuc sum vobiscum modicum istud temporis quod extat usque ad consummationem saeculi; Matth. Ult., 20: ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi.
Sed haec expositio non congruit secundum praesentiam divinitatis suae, quia non solum usque ad consummationem saeculi, sed etiam in perpetuum erit cum eis. Et ideo Origenes aliter exponit, dicens, quod christus cum perfectis non peccantibus mortaliter, est semper, sed cum imperfectis non est, quia cum peccant, recedit ab eis. Discipuli vero post modicum tempus recessuri erant a christo, et scandalum passuri, et eum relicturi; matth. C. XXVI, 31: omnes vos scandalum patiemini in me in ista nocte. Et sic christus spiritualiter recedebat ab eis; et quantum ad hoc dicit adhuc modicum vobiscum sum, idest, modicum temporis est quod vos fugietis, me relicto, et sic non ero vobiscum.
Consequenter cum dicit quaeretis me etc., ostendit eorum insufficientiam ad sequendum: et primo ponit eorum conatum, dicens quaeretis me, quem spiritualiter dereliquistis, et fugientes et negantes.
Quaeretis, inquam, per poenitentiam, sicut Petrus qui flevit amare; Is. LV, 6: quaerite dominum dum inveniri potest; Oseae VI, 1: in tribulatione sua mane consurgent ad me.
Vel, quaeretis me, idest praesentiam corporalem per desiderium; Lc. XVII, 22: venient dies in quibus desiderabitis videre unum diem filii hominis, et non videbitis.
Secundo eorum defectum ostendit dicens et sicut dixi Iudaeis: quo ego vado, vos non potestis venire. Sed aliter et aliter: quia cum inter Iudaeos essent aliqui qui numquam convertendi erant, de illis dictum est simpliciter, quod non poterant ire quo christus ibat. Sed iam Iuda egresso, nullus erat inter discipulos a christo separandus, et ideo non dixit simpliciter non potestis venire, sed addidit vobis dico modo. Quasi dicat: Iudaeis dixi, quod numquam, scilicet quantum ad obstinatos; sed vobis dico, quod modo non potestis me sequi, quia non estis perfecti in caritate, ut velitis mori pro me: ego enim per mortem discessurus sum. Item ego iturus sum ad gloriam patris, ad quam nullus venire potest, nisi sit caritate perfectus. Item ego sum glorificandus modo, quia, ut dictum est, nunc clarificatus est filius hominis, sed nondum est tempus quod corpora vestra glorificentur: et ideo quo ego vado, vos non potestis venire.
Consequenter cum dicit mandatum novum do vobis, docet quomodo idonei efficiantur ad sequendum, et primo ponit conditionem mandati; secundo ostendit causam quare illud debeant implere, ibi in hoc cognoscent omnes quod mei discipuli estis.
Circa primum tria facit.
Primo ponit mandati qualitatem; secundo eius tenorem; et tertio tenoris exemplum.
Sed qualitas mandati commendatur ex novitate, unde dicit mandatum novum.
Sed numquid in veteri testamento vel lege datum non est mandatum de dilectione proximi? datum quippe est, quia matth. C. XXII, 37, christus interrogatus a legisperito quod esset primum mandatum, respondit: diliges dominum deum tuum, et subditur: et proximum tuum sicut teipsum. Quod habetur Lev. XIX, 18: diliges proximum tuum sicut teipsum.
Specialiter autem mandatum istud dicitur novum propter tria. Primo propter effectum innovationis quem efficit; Col. III, 9: exuentes vos veterem hominem cum actibus suis, et induentes novum, eum qui renovatur in agnitionem, secundum imaginem eius qui creavit illum. Haec autem novitas est per caritatem, ad quam hortatur christus. Secundo istud mandatum dicitur novum propter causam quae hoc efficit, quia est a novo spiritu. Est enim duplex spiritus, scilicet vetus et novus. Vetus quidem est spiritus servitutis; novus autem spiritus amoris; ille generat servos, hic filios adoptionis; Rom. VIII, V. 15: non accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum; Ezech. XXXVI, 26: dabo vobis cor novum, et spiritum novum ponam in medio vestri. Et hic spiritus inflammat ad caritatem: quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum; Rom. V, V. 5. Tertio per effectum quem constituit, scilicet novum testamentum. Nam brevis differentia novi et veteris testamenti est timor et amor; ut enim dicit Ier. XXXI, 31: feriam domui Israel foedus novum. Quod autem mandatum istud in veteri testamento ex timore et amore sancto erat, pertinebat ad novum testamentum: unde hoc mandatum erat in veteri lege, non tamquam proprium eius, sed ut praeparativum novae legis.
Tenor autem mandati est mutua dilectio; unde dicit ut diligatis invicem etc.. De ratione enim amicitiae est quod non sit latens, alias enim non esset amicitia, sed benevolentia quaedam. Et ideo oportet ad veram amicitiam et firmam, quod amici se mutuo diligant; quia tunc amicitia iusta est et firma, quasi duplicata. Dominus ergo volens inter suos fideles et discipulos perfectam amicitiam esse, dedit eis praeceptum de mutua dilectione; Eccli. VI, 17: qui timet deum, habebit amicitiam bonam.
Exemplum tenoris ponit cum dicit sicut dilexi vos.
Tripliciter enim dilexit nos christus: gratuite, efficaciter et recte.
Gratuite, quia ipse incepit, nec expectavit quod nos inciperemus amare; I Io. IV, 10: non quasi dilexerimus deum, sed quoniam ipse prior dilexit nos. Sic et nos debemus prius diligere proximos, nec expectare praeveniri, seu beneficari.
Efficaciter autem dilexit, quod patet per opus: probatio enim dilectionis exhibitio est operis. Maius autem quod homo pro amico potest facere, est ut det seipsum pro eo, quod et christus fecit; Eph. V, 2: dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis; unde dicebat, infra XV, 13: maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Nos ergo huius exemplo efficaciter et fructuose invicem diligamus; I Io. III, 18: non diligamus verbo neque lingua, sed opere et veritate.
Recte vero, quia cum omnis amicitia fundetur super aliquam communicationem (similitudo enim est causa amoris), illa est recta amicitia quae est propter similitudinem, seu communicationem in bono. Christus autem intantum dilexit nos, inquantum similes sumus ei per gratiam adoptionis, diligendo secundum hanc similitudinem, ut ad deum traheret. Ier. XXXI, 3: in caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te miserans. Sic ergo et nos in amato non tantum quod beneficii est, seu delectationis, sed quod dei est, debemus diligere. Et in tali dilectione proximi includitur etiam dilectio dei.
Consequenter cum dicit in hoc cognoscent omnes quia discipuli mei estis etc. Ponitur rationem implendi hoc praeceptum.
Sciendum est autem, quod quicumque connumeratur militiae alicuius regis, debet portare eius insignia. Insignia autem christi sunt insignia caritatis. Quicumque ergo vult annumerari militiae christi, debet caritatis charactere insigniri; et hoc est quod dicit in hoc cognoscent omnes quod mei estis discipuli, si dilectionem habueritis ad invicem: dilectionem, inquam, sanctam; Eccli. XXIV, 24.
Ego mater pulchrae dilectionis, et timoris, et agnitionis, et sanctae spei.
Attende autem, quod cum apostoli multa dona receperunt a christo, sicut vita, et intellectus, et bona habitudo corporis: quaedam vero spiritualia, sicut opera miraculorum; Lc. XXI, 15: ego dabo vobis os et sapientiam etc.; omnia ista non sunt signa discipulatus christi, cum possint esse communia bonis et malis. Sed speciale discipulatus christi signum est caritas, et mutua dilectio; II Cor. I, 22: signavit nos et dedit spiritum.
94
Posito defectu discipuli, scilicet Iudae tradentis, hic ponit defectum discipuli, scilicet Petri negantis, et primo ponitur praenuntiandi occasio; secundo negationis praenuntiatio, ibi respondit iesus: animam tuam pro me pones? circa primum duo facit.
Primo ponit Petri desiderium; secundo ponit eius fiduciam, ibi dicit ei Petrus: quare non possum te sequi modo? circa primum duo facit.
Primo ponit desiderii ostensionem; secundo dilationem, ibi respondit iesus: quo ego vado, non potes me modo sequi.
Ostenditur autem Petri desiderium in prompta interrogatione, cum dicit dicit ei simon Petrus: domine, quo vadis? audierat enim a domino quod adhuc modicum cum eis esset: ex quo sollicitus est de christi recessu ab eis, et ideo quaerit dicens quo vadis? ubi chrysostomus dicit: magnus profecto est Petri amor, et ipso igne vehementior, cuius nulla prohibitio promptum impetum impedire potest. Et inde est quod etiam christo dicente: quo ego vado, vos non potestis venire, ipsum Petrus sequi volebat; et ideo interrogabat quo iret, quasi una de adolescentulis quaerentibus in Cant. V, 17: quo abiit dilectus tuus, o pulcherrima mulierum, quo abiit? et quaeremus eum tecum.
Dilatio autem huius desiderii est, quia ad praesens impeditur a sequendo; et hoc est quod dicit quo ego vado non potes me modo sequi: sequeris autem postea; quasi dicat: adhuc imperfectus es, et ideo non potes me modo sequi; postea autem, quando perfectus eris, sequeris me. Simile est quod dicit infra ult., 18: amen dico tibi, cum esses iunior, quasi imperfectus, cingebas te... Cum autem senueris, et perfectionis arcem conscenderis, extendes manus tuas, et alius te cinget.
Consequenter cum dicit dicit ei Petrus etc., ponit Petri fiduciam. Intellexerat enim Petrus quod dominus verba praedicta dixerat, quasi de perfectione sui amoris diffidens.
Perfectus autem amor est cum quis seipsum pro amicis exponit morti; infra XV, V. 13: maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Quia ergo Petrus paratus erat pro christo mori, ostendebat se in amore perfectum, cum dicit animam meam ponam pro te, idest, paratus sum pro te mori. Hoc dicebat, quantum sibi videbatur, non ficto animo.
Sed tamen nescit homo virtutem affectus sui, tunc potissime cum periculum imminet; I cor. C. IV, 4: nihil mihi conscius sum; sed non in hoc iustificatus sum.
Consequenter cum dicit respondit ei iesus etc., negationem Petri praenuntiat, et primo redarguit praesumptionem; secundo praedicit negationem, ibi amen, amen dico tibi: non cantabit gallus, donec ter me neges.
Circa primum sciendum est, quod Petrus de se praesumens, christo sibi dicente non potes me modo sequi, dicebat se eum sequi posse, et mori pro ipso: et ideo dominus eum reprimens, dicit animam tuam pro me pones? quasi diceret. Considera quid loquaris. Magis scio quid in te sit, quam tu scias; tu non scis ponderare amoris tui pondus. Noli ergo de te ultra modum praesumere; Rom. XI, 20: noli altum sapere, sed time. Et huiusmodi ratio assignatur Matth. XXVI, 41: spiritus quidem promptus est, caro autem infirma.
Permisit autem dominus Petrum tentari et cadere, ut exaltatus ad principatum ecclesiae, discat de se humilia sentire, et peccantibus subditis compati; Hebr. IV, 15: non habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris, tentatum per omnia pro similitudine, absque peccato. Sed in Petro invaluit tentatio usque ad culpam; in christo autem fuit intentatio usque ad similitudinem poenae: quia peccatum non fecit.
Negationem praedicit, dicens amen, amen dico tibi: non cantabit gallus, donec ter me neges.
Hic primo dubitatur de hoc quod dicit non cantabit gallus, donec ter me neges.
Videtur enim esse falsum: quia statim, post primam negationem Petri, gallus cantavit, ut habetur Mc. XIV, 68.
Sed ad hoc Augustinus respondet dupliciter.
Uno modo, ut dominus magis affectionem Petri, quam actus expresserit: nam animam Petri tantus timor invaserat quod paratus erat ad primum cantum galli, non solum semel, sed ter negare; et sic est sensus: antequam gallus cantet, paratus eris ter me negare. Alio modo, ut referatur ad negationis initium: quia aliquid dicitur fieri ante aliud, etiam si incipiat tantum fieri. Dominus autem praedixit trinam negationem, quae incepit ante primum galli cantum, licet non ante perfecta fuerit; et tunc est sensus non cantabit gallus, donec ter me neges, idest, trinam negationem incipies antequam gallus cantet.
Item quaeritur de loco ubi haec verba fuerunt; nam et matthaeus et marcus dicunt, quod dominus dixit haec verba Petro postquam exiverat de loco ubi cum discipulis coenaverat; Lucas autem et ioannes dicunt quod haec verba dixit in loco ubi coenaverat.
Nam post sermonem istum dominus dixit infra XIV, 31: surgite, eamus hinc.
Ad hoc autem dicendum, quod verum est dominum haec verba dixisse in loco in quo coenaverat; matthaeus autem et marcus sequuntur ordinem memoriae, non historiae.
Potest autem dici, secundum Augustinum, quod dominus haec verba ter dixit. Nam si quis diligenter consideret verba domini, ex quibus processum est ad praenuntiationem negationis Petri, inveniet tripliciter esse dicta: nam in matthaeo et marco habetur, quod dixit dominus: omnes vos scandalum patiemini in me in nocte ista. Et Petrus respondet: et si omnes scandalizati fuerint in te, ego numquam scandalizabor.
Et ait illi iesus: quia hodie in hac nocte antequam gallus cantet, ter me negabis.
In Luca autem, habetur: dixit eis iesus: ecce Satanas expetivit vos, ut cribraret sicut triticum. Ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua. Et tunc Petrus dixit ei: domine, tecum paratus sum et in carcerem et in mortem ire. Et dominus illi: dico tibi, Petre: non cantabit hodie gallus donec ter abneges nosse me. Hic autem cum Petrus quaereret a domino quo vadis? etc., dixit ei dominus amen, amen dico tibi: non cantabit gallus, donec ter me neges.
Unde colligitur quod pluries dominus negationem Petri praedixerat.
95
(Jn 14)
Supra dominus informavit discipulos suos exemplis, hic confortat eos verbis, et primo ponitur multiplex verborum exhortatio; secundo ipsorum quae dicta sunt explicatio, cap. XVI haec locutus sum vobis, ut non scandalizemini.
Circa primum sciendum est, quod duo imminebant discipulis, de quibus conturbari poterant.
Unum de praesenti, scilicet recessus christi imminens; aliud de futuro, scilicet tribulationes quas passuri erant.
Primo ergo confortat eos contra primum, scilicet contra eius recessum; secundo contra tribulationes quas passuri erant, XV, cap., ego sum vitis vera etc..
Circa primum duo facit.
Primo confortat eos ex parte ipsorum remanentium; secundo ex parte sui recedentis, ibi non turbetur cor vestrum, neque formidet.
Circa primum tria facit.
Primo praemittit suum accessum ad patrem; secundo promittit eis donum spiritus sancti, ibi si diligitis me, mandata mea servate; tertio suam praesentiam, ibi non relinquam vos orphanos circa primum duo facit.
Primo praemittit suum accessum ad patrem; secundo agit de via per quam accessurus erat, ibi et quo ego vado scitis, et viam scitis.
Circa primum tria facit.
Primo excludit turbationem; secundo innuit sui potestatem, ibi creditis in deum, et in me credite; tertio subiungit promissionem, ibi in domo patris mei mansiones multae sunt.
Circa primum sciendum est, quod discipuli perturbari poterant ex verbis domini supradictis de proditione Iudae, et negatione Petri, et recessu suo. Et vere omnia turbationem et dolorem ingerebant; ps. LIX, 4: commovisti terram, scilicet cordium discipulorum, et conturbasti eam. Et ideo dominus sanare volens eorum contritionem, dicit non turbetur cor vestrum.
Sed contra; Act. I, 1: coepit iesus facere et docere. Sed supra XIII, 21, dicitur: turbatus est iesus spiritu etc.. Quomodo ergo docet non turbari qui primo turbatus est? responsio. Dicendum quod non docuit contrarium eius quod fecit. De eo autem dicitur quod turbatus est spiritu, non quod spiritus eius sit turbatus. Hic autem non prohibet quin turbentur spiritu, sed prohibet quod eorum cor, idest spiritus, non turbetur.
Est enim quaedam turbatio ex spiritu, ex ratione procedens, quae laudabilis est, nec prohibetur. II Cor. VII, 10: quae enim secundum deum tristitia est, poenitentiam in salutem stabilem operatur. Alia est tristitia seu turbatio ipsius rationis; quae non est laudabilis, quia abducit a propria rectitudine; et prohibetur Ps. XXXVI, V. 24: iustus non conturbabitur, quia dominus supponit manum suam. Non enim turbari potest qui deum semper habet.
Et ideo dominus suae divinitatis potestatem subiungit, dicens creditis in deum, et in me credite: ubi unum supponit, et aliud praecipit.
Supponit quidem eorum fidem in deum, dicens creditis in deum: in hoc enim iam instructi erant ab ipso; Hebr. XI, 6: accedentem ad deum oportet credere.
Praecipit autem ut credant in ipsum, dicens et in me credite. Si enim in deum creditis, ego autem sum deus: consequens est quod in me credatis. Et tenet haec consequentia, sive ly deus teneatur essentialiter, cum ipse filius sit deus, sive ly deus supponat pro persona patris. Nullus enim potest in patrem credere nisi credat in filium; supra V, 23: qui non honorificat filium, non honorificat patrem.
In hoc autem quod dicit et in me credite, contestatur se verum esse deum; nam etsi homini vel creaturae credere liceat, in nullum tamen nisi in deum credere debemus. Est ergo in christum credendum sicut in deum.
I Io. Ult., 20: ut sitis in vero filio eius christo. Hic est verus deus et vita aeterna; supra VI, 29: hoc est opus dei, ut credatis in eum quem misit ille.
Consequenter cum dicit in domo patris mei mansiones multae sunt, subiungit promissionem quae est ut per christum accedant, et introducantur ad patrem.
Promissio autem de accessu aliorum ad aliquem locum duo includit: unum est praecedens, scilicet loci praeparatio; aliud sequens, scilicet in locum introductio. Et ideo dominus duas hic promissiones facit: unam quae pertinet ad loci praeparationem, aliam ad loci introductionem. Prima autem non est necessaria, cum iam locus sit praeparatus; sed secunda: et ideo circa hoc duo facit.
Primo excludit necessitatem primae promissionis; secundo ponit secundam promissionem, ibi et si abiero, et praeparavero vobis locum, iterum veniam, et accipiam vos ad meipsum.
Circa primum duo facit.
Primo excludit necessitatem praeparationis; secundo ostendit facultatem suam ad praeparandum, si necesse esset, ibi si quo minus, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum.
Dicit ergo in domo patris mei mansiones multae sunt.
Ubi sciendum est, quod cum uniuscuiusque domus sit in qua habitat, illa dicitur domus dei in qua habitat deus; deus autem habitat in sanctis; Ier. XIV, 9: tu in nobis es, domine etc.. Sed in quibusdam quidem per fidem; II Cor. VI, 16: inhabitabo in illis, et inambulabo inter eos. In quibusdam vero per fruitionem perfectam, I Cor. XV, 28: ut sit deus omnia in omnibus. Duplex est ergo domus dei. Una est militans ecclesia, scilicet congregatio fidelium; I Tim. III, 15: ut scias quomodo oporteat te in domo dei conversari, inhabitat deus per fidem; Apoc. XXI, 3: quae est ecclesia dei vivi. Et hanc ecce tabernaculum dei cum hominibus, et habitabo in illis. Alia est triumphans, scilicet sanctorum collectio in gloria patris; ps. C. Lxiv, 5: replebimur in bonis domus tuae.
Sanctum est templum tuum, mirabile in aequitate.
Sed domus patris dicitur non solum illa quam ipse inhabitat, sed etiam ipsemet, quia ipse in seipso Est. Et in hac domo nos colligit.
Quod autem ipse deus sit domus, habetur II Cor. V, 1: domum habemus a deo, non manufactam, aeternam in caelis. Et haec domus est gloriae, quae est ipse deus; ier. C. XVII, 12: solium altitudinis gloriae tuae a principio, locus sanctificationis nostrae. Manet autem homo in hoc loco, scilicet deo, quantum ad voluntatem et affectum per fruitionem caritatis I Io. IV, 16: qui manet in caritate, in deo manet, et deus in eo: et quantum ad intellectum per notitiam veritatis; infra XVII, 17: sanctifica eos in veritate.
In hac ergo domo, idest in gloria, quae deus est, mansiones multae sunt, idest diversae participationes beatitudinis ipsius; quia qui plus cognoscit, maiorem locum habebit.
Diversae ergo participationes divinae cognitionis et fruitionis, sunt diversae mansiones.
Sed hic est quaestio utrum unus possit esse beatior alio. Videtur quod non.
Beatitudo enim est finis; et perfectum non recipit maius et minus: ergo non potest magis et minus haberi.
Responsio. Dicendum quod aliquid dicitur perfectum dupliciter: absolute, et secundum quid. Perfectio quidem beatitudinis absoluta est solius dei: quia solus ipse tantum cognoscit se et amat quantum cognoscibilis est et amabilis (infinite enim cognoscit, et amat infinitam veritatem et bonitatem suam)p et quantum ad hoc, ipsum summum bonum, quod est beatitudinis obiectum, et causa, non potest esse maius et minus: non enim est nisi unum summum bonum, quod est deus.
Secundum quid autem, idest secundum aliquas conditiones temporis, naturae et gratiae; et sic unus potest esse beatior alio secundum adeptionem huius boni, et capacitatem uniuscuiusque hominis. Quia quanto homo magis est eius capax, tanto magis participat ipsam, inquantum scilicet est melius dispositus et ordinatus ad eius fruitionem: ad quod disponitur dupliciter. Consistit enim beatitudo in duobus: scilicet in divina visione, et ad hanc disponitur per munditiam: et ideo quanto quis habet cor magis elevatum a terrenis, tanto magis et perfectius deum videbit. Item in fruitionis delectatione, et ad hanc disponitur per amorem: et ideo qui habet cor magis fervens amore dei, magis delectabitur in divina fruitione. De prima dicitur Matth. V, 8: beati mundo corde, quoniam ipsi deum videbunt.
Item quaeritur de hoc quod dicitur Matth. XX, quod unus denarius datur omnibus laborantibus. Hic autem denarius nihil aliud est quam mansio in domo patris.
Non ergo sunt multae mansiones.
Responsio. Dicendum quod merces vitae aeternae et una est, et multae. Multae quidem secundum diversam capacitatem participantium, secundum quam sunt diversae mansiones in domo patris; una vero tripliciter.
Primo quidem propter unitatem obiecti: idem enim est quod omnes beati vident, et quo omnes fruuntur; et ideo unus denarius, sed diversimode videbitur et amabitur; iob c. XXII, 26: tunc super omnipotentem deliciis afflues; Is. XXVIII, 5: in illo die erit dominus exercituum sceptrum exultationis residuo populi sui, et corona gloriae. Et simile est ac si aliquis praeberet alicui fontem, ut ad libitum omnes biberent; de quo qui maius vas haberet, plus acciperet, et qui minus, minus. Unus ergo fons ex parte sua est, sed non eadem mensura recipientium. Et haec est sententia beati Gregorii, XXII Moral.. Secundo propter eamdem aeternitatis mensuram, secundum Augustinum: quia omnes habebunt aeternam beatitudinem, quia ibunt iusti in vitam aeternam, sed diversae sunt propter capacitatem. Tertio propter caritatem, quae omnia unit, gaudia singulorum faciens omnium, et e converso; Rom. XII, 15: gaudere cum gaudentibus etc..
Sed notandum, quod ex hoc verbo pelagiani acceperunt occasionem errandi.
Dicunt enim, quod pueri non baptizati decedentes, erunt in domo dei salvati, sed non in regno; quia supra III, 5, dicitur: nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non intrabit in regnum dei.
Sed contra hoc dicit Augustinus quod dominus dicit quod mansiones huiusmodi sunt in domo dei. Nihil autem magis est in regno quam domus: nam regnum constituitur ex civitatibus, civitates autem ex vicis, vici autem ex domibus. Si ergo mansiones sunt in domo, manifestum est quod sunt in regno.
Consequenter cum dicit si quo minus, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum, ostendit facultatem suam ad praeparandum eis locum, si necesse esset.
Posset enim aliquis dicere: verum est quod in domo patris sui mansiones multae paratae sunt: quod si non esset, non posset eas parare.
Et ideo dominus hoc excludens dicit, quod si minus, idest mansiones non essent paratae, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum.
Ubi videndum est quid est hoc quod dixit parare vobis locum. Paratur autem locus dupliciter.
Uno modo cum in se disponitur, puta cum purgatur vel ampliatur locus; Is. LIV, 2: dilata locum tentorii tui. Alio modo cum datur alicui facultas intrandi; unde Ps. Lxx, 3, petebat: esto mihi in deum protectorem, et in locum munitum; quasi diceret: semper sit mihi facultas intrandi. Et secundum hoc potest dupliciter intelligi. Si enim locus iste esset tale aliquid quod defectum haberet, aut quodcumque creatum, subiaceret meae potestati ut perficerem illum: nam omnis creatura potestati verbi subiecta est; supra, I, 3: omnia per ipsum facta sunt. Si ergo ita esset, quod haberet defectum, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum. Sed locus in se paratus Est. Locus enim iste est ipse deus, ut dictum est, in quo est omnium perfectionum excellentia. Sed forte non est vobis facultas intrandi, et ideo si quo minus, idest si non haberetis facultatem intrandi, et non essetis praedestinati ad locum illum, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum.
Nam in potestate mea est ut praedestinarem vos ad locum illum. Nam ipse cum patre et spiritu sancto praedestinavit eos ad vitam aeternam; Eph. I, 4: elegit nos in ipso.
Sed quia supra dixerat: quo ego vado, vos non potestis me modo sequi: ne crederent se finaliter ab eo abscissos esse, ideo subiungit et si abiero, et praeparavero vobis locum, iterum veniam, et accipiam vos ad meipsum: ubi ponit secundam promissionem, scilicet inductionem in regnum.
Ubi videtur esse verborum contrarietas.
Dixit enim: si quo minus, dixissem quia vado parare vobis locum: ubi innuit quod non vadit ad parandum locum. Hic autem dicitur si abiero, et praeparavero vobis locum: ubi innuit, quod vadit ad parandum locum.
Sed dicendum quod uno modo posset legi coniunctim ut sit sensus: si quo minus, idest si necesse esset, dixissem vobis, quia vado parare vobis locum. Et iterum: si quo minus, idest si abiero et praeparavero vobis locum.
Secundum Augustinum autem legitur distinctim, ut scilicet haec sit alia clausula ab illa. Dominus praeparavit ab aeterno praedestinando, praeparavit exequendo. Praeparavit autem per recessum suum. Unde illud quod primo dixit, quod mansiones paratae erant, hoc intelligitur quantum ad primam praeparationem ab aeterno: quod autem hic dicit si abiero et praeparavero intelligitur quantum ad executionem aeternae praedestinationis.
Praeparavit autem dominus per recessum suum nobis locum quinque modis.
Primo quidem dando locum fidei. Fides enim cum sit eorum quae non videntur, non erat de christo apud discipulos, quando eum personaliter videbant. Subtraxit ergo se eis, ut quem habebant praesentia corporali, et videbant oculis corporis, haberent praesentia spirituali, et cernerent oculo mentis: quod est habere per fidem. Secundo demonstrando eis viam ad locum eundi; Mich. I, V. 13: ascendit pandens iter ante eos.
Tertio pro eis orando; Hebr. VII, 25: accedens per semetipsum ad deum salvare potest; Deut. XXXIII, 26: ascensor caeli auxiliator tuus. Quarto sursum attrahendo; Cant. I, V. 3: trahe me post te; Coloss. III, 1: si consurrexistis cum christo, quae sursum sunt quaerite. Quinto spiritum sanctum eis mittendo; supra VII, 39: nondum erat spiritus datus, quia nondum erat iesus glorificatus.
Complementum autem glorificationis christi fuit in eius ascensione: et ideo statim cum ascendit, spiritum sanctum misit discipulis suis. Sic ergo praedixit eis corporalem recessum, dicens si abiero et praeparavero vobis locum; deinde promittit eis spiritualem reditum, dicens iterum veniam et recipiam. Veniam in fine mundi, Act. I, 11: quemadmodum vidistis eum ascendentem in caelum, sic veniet. Et accipiam vos ad meipsum, glorificatos in anima et corpore; I Thess. IV, 16: similiter rapiemur cum illis in nubibus obviam christo in aera.
Sed numquid spiritus apostolorum non accipiuntur a christo usque in finem mundi? ad quod dicendum est, quod Graecorum opinio est, quod sancti non vadunt ad Paradisum usque ad diem iudicii.
Sed si hoc esset, tunc apostolus frustra haberet desiderium esse cum christo, phil. C. I, 23. Et ideo dicendum, quod statim dissoluta huius habitationis domo, quantum ad animam sumus cum christo. Et sic hoc quod dicit iterum veniam, et accipiam vos ad meipsum, potest exponi de adventu spirituali, quo christus semper visitat ecclesiam fidelium, et quemlibet sanctorum vivificat in morte.
Ut sit sensus: iterum veniam, ad ecclesiam spiritualiter continue, et accipiam vos ad meipsum: idest firmabo in fide et dilectione mea; Cant. VI, 1: dilectus meus ascendit ad areolam aromatum, idest ad congregationem sanctorum, ut pascatur, idest delectetur in virtutibus, et lilia colligat, idest, animas puras ad se trahat, cum vivificat sanctos in morte.
Deinde subdit fructum, dicens ut ubi ego sum et vos sitis, idest, ubi est caput, sint membra; ubi magister, sint discipuli; Matth. XXIV, 28: ubi fuerit corpus, illic congregabuntur et aquilae; supra XII, 26: ubi ego sum, illic et minister meus erit.
96
Supra dominus confortavit discipulos de suo recessu, promittens eis quod accessum haberent ad patrem, hic consequenter agit de via per quam ad patrem accedunt.
Via autem non cognoscitur sine termino; et ideo etiam agit de termino, et primo proponit viam et terminum, ut eis nota; secundo quae proposuit manifestat, ibi dicit ei thomas domine, nescimus quo vadis.
Circa primum sciendum, quod dominus dixerat: si abiero et praeparavero vobis locum, iterum veniam ad vos. Quia forte discipuli quaererent ab eo quo iret, sicut supra XIII, 36, quaesivit Petrus: domine, quo vadis? ideo dominus haec sciens, dixit eis et quo ego vado scitis, et viam scitis. Vado enim ad patrem, quem scitis per me vobis manifestum; infra XVII, 6: manifestavi nomen tuum hominibus quos dedisti mihi.
Via autem per quam vado, sum ego, quem scitis; supra I, 14: vidimus gloriam eius. Recte ergo dixit quo ego vado scitis, et viam scitis: quia patrem sciebant per christum, et christum per suam conversationem et praesentiam noverant.
Consequenter cum dicit dicit ei thomas etc., manifestat dominus quae proposuit, et primo praemittitur manifestationis occasio; secundo subditur propositorum manifestatio, ibi dicit eis iesus: ego sum via, veritas et vita.
Occasio autem manifestationis fuit dubitatio thomae interrogantis. Unde dicit ei thomas: domine, nescimus quo vadis, etc.. Ubi attende, quod thomas utrumque negat, quod dominus affirmavit: nam dominus dixit, eos et viam et terminum viae scire; thomas autem negat se scire viam et terminum: tamen utrumque verum Est. Verum est enim quod sciebant, tamen nesciebant se scire. Multa enim sciebant de patre et filio, quae a christo didicerant; sed ignorabant patrem esse ad quem christus iret, et filium esse viam qua iret. Difficile enim est quod eatur ad patrem. Nec mirum, si ignorabant: quia licet christum perfecte secundum hominem scirent, eius tamen divinitatem imperfecte cognoscebant; iob XXVIII, V. 7: semitam eius ignoravit avis.
Et subdit quomodo possumus viam scire? cognitio enim viae dependet ex cognitione termini: quia ergo terminus ignotus est nobis, I Tim. VI, 16: lucem habitat inaccessibilem, quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest, ideo via eius est nobis investigabilis, secundum illud Rom. XI, 33: investigabiles viae eius.
Consequenter cum dicit dicit eis iesus: ego sum via, veritas et vita, ponitur quaesitorum manifestatio. Duo autem dominus manifestanda proposuerat eis. Primo quidem viam et terminum eius; secundo quod utrumque scirent.
Primo ergo manifestat primum; secundo secundum, ibi si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis.
Circa primum duo facit.
Primo manifestat quid sit via; secundo quid sit terminus, ibi nemo venit ad patrem nisi per me.
Via autem, ut dictum est, est ipse christus: et ideo dicit ego sum via etc..
Quod quidem satis habet rationem: nam per ipsum accessum habemus ad patrem, ut dicitur Rom. V, 2. Competit etiam proposito quo intendit declarare dubitationem discipuli dubitantis.
Sed quia ista via non est distans a termino, sed coniuncta, addit veritas et vita; et sic ipse simul est via, et terminus. Via quidem secundum humanitatem, terminus secundum divinitatem. Sic ergo secundum quod homo, dicit ego sum via; secundum quod deus, addit veritas et vita. Per quae duo terminus huius viae convenienter designatur.
Nam terminus huius viae finis est desiderii humani, homo autem duo praecipue desiderat: primo quidem veritatis cognitionem, quae est sibi propria; secundo sui esse continuationem, quod est commune omnibus rebus.
Christus autem est via perveniendi ad veritatis cognitionem, cum tamen ipse sit veritas; Ps. Lxxxv, 11: deduc me, domine, in veritate, et ingrediar in via tua. Christus etiam est via perveniendi ad vitam cum tamen ipse sit vita; Ps. XV, 11: notas fecisti vias vitae.
Et ideo huius viae terminum per veritatem et vitam designavit: quae duo supra I de christo dicta sunt. Primo quidem quod ipse sit vita: unde in ipso vita erat, deinde quod sit veritas, quia erat lux hominum; lux autem veritas est.
Sed notandum, quod haec duo proprie et per se christo conveniunt. Veritas enim convenit ei per se quia ipse est verbum.
Nihil enim aliud est veritas quam adaequatio rei ad intellectum, quod fit quando intellectus concipit rem prout Est. Veritas ergo intellectus nostri pertinet ad verbum nostrum, quod est conceptio eius. Sed tamen licet verbum nostrum sit verum, non tamen est ipsa veritas, cum non sit a seipso, sed ex hoc quod rei conceptae adaequatur. Veritas ergo intellectus divini pertinet ad verbum dei. Sed quia verbum dei est verum a seipso, cum non mensuretur a rebus, sed res intantum sint verae inquantum ad similitudinem eius accedunt: inde est quod verbum dei est ipsa veritas. Et quia nullus potest veritatem cognoscere nisi adhaereat veritati, oportet omnem qui veritatem cognoscere desiderat, huic verbo adhaerere.
Vita autem proprie convenit sibi: quia omne quod aliquam operationem ex se habet, dicitur vivens; non viventia autem dicuntur quae ex seipsis motum non habent.
Inter operationes vitae praecipuae sunt operationes intellectuales: unde et ipse intellectus dicitur vivens, et actio eius est vita quaedam.
In deo autem idem est intelligere et intellectus: unde manifestum est quod filius, qui est verbum intellectus patris, est vita sua.
Sic ergo christus seipsum designavit viam, et coniunctam termino: quia ipse est terminus habens in se quidquid desiderari potest, scilicet existens veritas et vita.
Si ergo quaeras, qua transeas, accipe christum, quia ipse est via; Is. XXX, V. 21: haec est via, ambulate in ea. Et Augustinus dicit: ambula per hominem, et pervenies ad deum. Melius est enim in via claudicare, quam praeter viam fortiter ambulare.
Nam qui in via claudicat, etiam si parum proficiscatur, appropinquat ad terminum; qui vero extra viam ambulat, quanto fortius currit, tanto magis a termino elongatur.
Si vero quaeras quo vadis, adhaere christo, quia ipse est veritas, ad quam desideramus pervenire; Prov. VIII, 7: veritatem meditabitur guttur meum etc..
Si quaeris quo permaneas, adhaere christo, quia ipse est vita. Prov. VIII, 35: qui me inveniet, inveniet vitam, et hauriet salutem a domino.
Adhaere ergo christo, si vis esse securus: non enim poteris deviare, quia ipse est via. Unde qui ei adhaerent, non ambulant in invio, sed per viam rectam; Prov. IV, V. 11: viam sapientiae monstrabo tibi. E contra dicitur de quibusdam: viam veritatis habitaculi non invenerunt.
Item non potest decipi, quia ipse est veritas, et docet omnem veritatem; infra XVIII, 37: in hoc natus sum, et ad hoc veni, ut testimonium perhibeam veritati. Item non potest perturbari, quia ipse est vita et vitam dans; supra X, 10: ego veni ut vitam habeant, et abundantius habeant. Nam, ut Augustinus dicit, dominus dicit ego sum via, veritas et vita, tamquam diceret qua vis ire? ego sum via. Quo vis ire? ego sum veritas. Ubi vis permanere? ego sum vita. Non enim, ut Hilarius dicit, in erratica ducit ille qui est via, nec illudit per falsa qui veritas est, neque in mortis relinquit errore qui vita est.
Vel aliter. Tria sunt in homine quae ad sanctitatem pertinent, scilicet actio et contemplatio et intentio: et ista perficiuntur a christo. Nam activam exercentibus christus est via; in contemplativa vero perseverantibus christus est veritas: sed activorum et contemplantium intentionem dirigit ad vitam, scilicet aeternam. Docet enim ire, et praedicare pro futuro saeculo. Sic ergo dominus est nobis via qua imus ad ipsum, et per ipsum ad patrem.
Sed cum ipsemet qui via est, vadit ad patrem, numquid ipse est sibi via? sed, ut Augustinus dicit, ipse est via, et qui vadit per viam, et quo vadit: unde ipse per seipsum ad seipsum vadit. Nam ipse inquantum est homo, via est: unde per carnem venit, manens ubi erat; et per carnem vadit, non relinquens quo venerat; per carnem etiam ad se redit veritatem et vitam: nam deus venerat per carnem ad homines, veritas ad mendaces, vita ad mortales. Est enim deus verax, omnis autem homo mendax: Rom. III, 4. Cum autem se ab hominibus abstulit, atque illuc ubi nemo mentitur, carnem suam levavit, idem ipse qui verbum caro factum est, per carnem suam ad veritatem, quae est ipse, remeavit. Et simile est si dicerem: et mens mea, dum loquor aliquibus, ad eos exit, nec tamen me relinquit: cum autem tacuero, quodammodo ad me redeo, et cum illis quibus loquor, maneo.
Sic ergo christus, qui nobis est via, etiam sibi ipsi, idest carni, factus est via, ut ad veritatem et vitam iret.
Consequenter cum dicit nemo venit ad patrem nisi per me, manifestat quod quaesitum fuerat quantum ad terminum viae. Via autem, quae est christus, ut dictum est, ducit ad patrem. Sed quia pater et filius sunt unum, ideo haec via ducit etiam ad seipsum. Et ideo dicit christus se esse terminum viae. Nemo, inquit, venit ad patrem nisi per me.
Sed sciendum quod, sicut apostolus dicit, nemo novit quae sunt hominis, nisi spiritus eius qui in ipso est, quod intelligendum est nisi inquantum homo vult se manifestare. Secretum autem suum manifestat quis per verbum suum: et ideo nullus potest venire ad secretum hominis nisi per verbum hominis. Quia ergo et quae dei sunt nemo novit nisi spiritus dei, nullus potest venire ad notitiam patris nisi per verbum suum, quod est filius eius; Matth. XI, 27: neque patrem quis novit nisi filius. Et sicut homo volens revelare se verbo cordis, quod profert ore, induit quodammodo ipsum verbum litteris vel voce, ita deus, volens se manifestare hominibus, verbum suum conceptum ab aeterno, carne induit in tempore. Et sic nullus ad notitiam patris pervenire potest nisi per filium.
Unde supra X, 9, dicit: ego sum Ostium. Per me si quis introierit salvabitur.
Sed notandum, secundum chrysostomum, quod supra VI, 44, dominus dicit: nemo potest venire ad me, nisi pater meus traxerit eum, hic autem dicit nemo venit ad patrem nisi per me. In quo ostenditur aequalitas filii ad patrem.
Patet ergo quae sit via, quia christus; quis terminus, quia pater.
Consequenter cum dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis, ostendit quod discipuli utrumque cognoscunt, scilicet quo vadit, et viam, et primo proponit manifestationem; secundo excludit emergentem dubitationem, ibi dicit ei Philippus: domine, ostende nobis patrem.
Circa primum duo facit.
Primo ostendit concomitantiam notitiae habitae de filio ad notitiam habitam de patre; secundo manifestat quomodo discipuli se habeant ad notitiam patris, ibi et amodo cognoscetis eum.
Dicit ergo primo: dixi quod sum via, et quod scitis viam, scilicet me: ergo et quo vado scitis, quia notitia de me non potest haberi sine notitia patris. Et hoc est quod dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis.
Supra VIII, 19, Iudaeis dicit: si me sciretis, et patrem meum forsitan sciretis.
Quid est ergo quod dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis: ibi autem dicit forsitan? videtur quod ibi dubitaverit de eo quod hic asserit.
Sed dicendum, quod ibi loquebatur Iudaeis quos increpabat; et ideo addit forsitan, non dubitans, sed increpans eos. Hic autem loquitur discipulis quos instruit; et ideo veritatem eis cum assertione proponit, dicens si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis; quasi dicat: si sciretis meam gratiam et dignitatem, et eam utique quae patris est sciretis. Per nihil enim aliud res melius scitur quam per verbum et imaginem suam; filius autem est verbum patris; supra I, 1: in principio erat verbum, et verbum erat apud deum; ibid. 14: verbum caro factum est, et habitavit in nobis; et vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre.
Filius etiam est imago patris; Col. I, 15: qui est imago invisibilis dei; Hebr. I, 3: qui cum sit splendor gloriae et figura substantiae eius. In filio ergo cognoscitur pater, ut in verbo et imagine propria.
Sed notandum, quod inquantum aliquid accedit ad similitudinem paterni verbi, intantum in ipso cognoscitur pater, et similiter inquantum habet de imagine patris.
Cum autem omne verbum creatum sit aliqua similitudo illius verbi, et in qualibet re inveniatur similitudo divinitatis, vel imaginis vel vestigii, sed imperfecta: inde est quod per nullam creaturam et a nulla intelligentia et conceptione intellectus creati potest cognosci perfecte idipsum quod deus est; sed solum verbum unigenitum quod est perfectum et perfecta imago patris, ipsum quod quid est patris cognoscit et comprehendit.
Unde, secundum Hilarium, possunt haec verba aliter continuari. Nam cum dominus dicit nemo venit ad patrem nisi per me, interrogatus Arius, quomodo itur ad patrem per filium, respondet, quod per doctrinae admonitionem, inquantum scilicet filius sua doctrina instruit homines de patre, secundum illud infra XVII, 6: pater, manifestavi nomen tuum hominibus. Sed dominus hoc excludens dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis; quasi dicat: Arius vel alius quicumque homo annuntiare quidem potest de patre, sed nullus est tantus quod eo cognito, cognoscatur pater, nisi solus filius, qui est eiusdem naturae cum ipso.
Consequenter cum dicit et amodo cognoscetis eum, ostendit quomodo discipuli se habeant ad cognitionem patris. Dixerat autem dominus supra discipulis, quod patrem cognoscunt, quo, inquiens, vado scitis. Et hoc thomas negavit, dicens: domine, nescimus quo vadis. Et ideo hic dominus ostendit quod aliquo modo cognoscunt patrem, ut ostendat verbum suum verum esse, et aliquo modo non cognoscunt, ut verbum thomae sit verum. Et ponit ad hoc duplicem patris cognitionem: unam quae erit in futuro; aliam quae fuit in praeterito.
Dicit ergo, quod amodo cognoscetis eum.
Dicit autem amodo, quia duplex cognitio habetur de patre. Una perfecta, quae est per immediatam eius visionem, quae erit in patria; I Io. III, 2: cum apparuerit, similes ei erimus; alia est imperfecta, quae est per speculum et in aenigmate, quam habemus per fidem; I Cor. XIII, 12: videmus nunc per speculum et in aenigmate. Potest ergo hic intelligi de utraque; ut sit sensus: amodo cognoscetis eum, cognitione perfecta in patria, infra XVI, 25: palam de patre meo annuntiabo vobis, quasi dicat: verum est, quod non cognoscitis eum perfecta cognitione, sed amodo cognoscetis eum, peracto mysterio passionis meae. Vel amodo, idest post resurrectionem meam et ascensionem et missionem spiritus sancti, cognoscetis eum, cognitione fidei perfecta, quia, cum venerit spiritus Paraclitus, ille vos docebit omnia, et suggeret vobis omnia quaecumque dixero vobis: infra XIV, 26. Sic ergo verum dicis, quod nescis eum cognitione perfecta; sed ego verum dico, quia vidistis eum; baruch III, V. 38: post haec in terris visus est, et cum hominibus conversatus Est. Viderunt enim christum, secundum carnem assumptam, in qua erat verbum, et in verbo pater: unde in ipso viderunt patrem; supra VIII, 29: qui me misit, mecum est.
Sed attende, quod pater non erat in carne per unitatem personae, sed erat in verbo incarnato per unitatem naturae, et in christo incarnato videbatur pater; supra I, V. 14: vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre.
Thomas Aq. s Johannis 93