Thomas Aq. s Johannis 25
26 Jn 4,1-9
Posita doctrina christi de spirituali regeneratione, et quod christus gratiam spiritualis regenerationis Iudaeis communicaverat, hic consequenter ostendit quomodo ipsa gratia etiam ad gentes derivata est per christum. Salutaris autem gratia christi derivata est dupliciter in gentibus: per doctrinam et per miracula. Marc. Ult., 20: illi autem profecti praedicaverunt ubique, ecce doctrina, domino cooperante, sequentibus signis, ecce miracula.
Primo ergo ostendit futuram gentium conversionem per doctrinam; secundo futuram gentium conversionem per miracula, ibi post duos autem dies exiit inde.
Circa primum duo facit.
Primo praemittit quaedam praeambula ad doctrinam; secundo proponit doctrinam, et eius effectum, ibi respondit iesus, et dixit ei: si scires donum dei etc..
Quantum ad primum tria praeambula praemittit.
Primum ex parte ipsius docentis; secundum ex parte eius de quo doctrina erat, ibi erat autem ibi fons Iacob; tertium ex parte personae audientis, ibi venit mulier de Samaria, etc..
Ex parte autem docentis, praeambulum est eius accessus ad locum doctrinae; et ideo dicit ut ergo cognovit iesus, etc..
Ubi tria facit.
Primo innuit terminum a quo recedit, quia a Iudaea; secundo terminum ad quem accedit, in Galilaeam; tertio insinuat medium per quod transit, quia per Samariam.
Quantum ad primum ponit primo causam recessus de loco in quo erat; secundo exponit quaedam dicta in causa assignata, ibi quamquam iesus non baptizaret etc.; tertio describit recessum christi a Iudaea, ibi reliquit Iudaeam, etc..
Dicit ergo ut cognovit iesus quod audierunt Pharisaei etc., volens ostendere evangelista, quod postquam baptista repressit discipulorum suorum invidiam, christus declinavit Pharisaeorum malitiam.
Sed cum dicatur Eccli. XXIII, 29: domino deo nostro nota sunt omnia antequam fiant; et Hebr. IV, 13: omnia nuda et aperta sunt oculis eius, quaerendum videtur quomodo iesus dicitur aliquid de novo cognoscere.
Ad quod dicendum est, quod iesus virtute divinitatis suae ab aeterno cognovit omnia praeterita, praesentia et futura, ut praedictae auctoritates ostendunt; sed inquantum homo aliqua de novo cognovit, scientia experimentali; et de hac dicitur hic ut cognovit iesus, postquam fuit ei nuntiatum, quia audierunt Pharisaei etc.. Et hanc cognitionem christus de novo accipere voluit dispensative, ad ostendendum veritatem humanae naturae, sicut et multa alia humanae naturae propria voluit facere et pati.
Sed quid est hoc quod dicit quia audierunt Pharisaei, quod christus plures discipulos facit et baptizat quam ioannes, cum ad eos non pertineat? nam ipsi ioannem persecuti sunt, nec ei credebant: quia, ut dicitur Matth. XXI, 26, cum dominus quaereret baptismum ioannis unde esset, dicebant intra se: si dixerimus de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis? non ergo crediderant ioanni.
Sed ad hoc est duplex responsio. Una: quod ipsi discipuli ioannis, qui supra quaestionem concitaverant contra christum, erant Pharisaei, vel Pharisaeis confoederati, unde, Matth. IX, 11 et 14 dicitur quod Pharisaei simul cum discipulis ioannis proposuerunt quaestiones contra discipulos christi. Et secundum hoc concludit evangelista ut ergo cognovit iesus quia audierunt etc.: idest postquam intellexit quaestionem et commotionem discipulorum ioannis, qui erant Pharisaei, vel Pharisaeis confoederati, super baptismo suo et discipulorum eius, reliquit Iudaeam.
Vel dicendum, quod Pharisaei propter invidiam turbati sunt de praedicatione ioannis, unde suaserunt Herodi ut caperet eum. Et hoc patet Matth. XVII, 12, ubi cum christus loqueretur de ioanne, dicit: elias iam venit, et fecerunt in eum quaecumque voluerunt: et postea subdit: sic et filius hominis passurus est ab eis, ubi Glossa dicit quod Pharisaei incitaverunt Herodem ad incarcerationem ioannis et mortem. Videtur ergo probabile quod similiter moverentur contra christum, ex hoc quod praedicabat. Et hoc est quod dicitur audierunt, scilicet ad persequendum Pharisaei invidi et persecutores christi quia iesus plures discipulos facit et baptizat quam ioannes.
De isto auditu dicitur iob XXVIII, V. 22: perditio et mors dixerunt: auribus nostris audivimus facta eius. Sed boni audiunt ad obediendum. Ps. Cxxxi, 6: ecce audivimus eum in ephrata: et postea sequitur: adorabimus in loco ubi steterunt pedes eius.
Audierunt, inquam, duo: scilicet quod plures discipulos faceret quam ioannes, quod quidem iustum erat et rationabile, quia, ut dicitur supra III, 30, christum oportet crescere, et ioannem minui. Aliud quod baptizabat; et hoc merito, quia ipse mundat. Ps. L, V. 4: lava me, domine, ab iniustitia mea.
Et alibi, Ps. VII, 7: exurge, domine (scilicet baptizando), in praecepto quod mandasti (scilicet de baptismo), et synagoga populorum (per baptismum congregatorum) circumdabit te.
Consequenter cum dicit quamquam iesus non baptizaret etc., exponit quod supra dixerat de baptismo christi quod audierunt Pharisaei etc..
Sed Augustinus dicit, hic apparere inconveniens: nam supra dixerat et baptizat, hic vero quasi corrigens id, utpote falsum, dicit quamquam iesus non baptizaret.
Et ad hoc est duplex responsio. Una chrysostomi: quod hoc quod evangelista dicit, verum est, quod christus non baptizavit aliquem; illud autem quod supra dictum est, scilicet baptizat, intelligendum est secundum famam currentem ad Pharisaeos, quod christus baptizaret, quod aliqui venientes ad ipsos Pharisaeos dicerent: vos invidebatis ioanni quod discipulos habebat et baptizabat; sed ecce quod hic, scilicet iesus, plures discipulos facit quam ioannes, et baptizat. Quare ergo sustinetis eum? et ideo non dicit evangelista ex se, quod baptizat, sed quod audierunt Pharisaei. Et ideo falsum rumorem populi evangelista corrigere volens, dicit: verum est quod audierunt Pharisaei, quod christus baptizat, sed est falsum; unde subdit quamquam iesus non baptizaret, sed discipuli eius.
Ideo autem, secundum chrysostomum, christus non baptizavit, quia in omni baptismate, quo ioannes et discipuli baptizaverunt per totum tempus ante christi passionem, non dabatur spiritus sanctus; sed ad hoc erat ut assuescerent homines ad baptismum christi, et congregarentur ad praedicationem, ut ipse dicit.
Inconveniens autem esset quod christus baptizaret, si non daretur in illo baptismo spiritus sanctus, quod non dabatur ante christi passionem: quia, ut dicitur infra VII, 39, nondum erat spiritus datus, quia nondum iesus erat glorificatus.
Sed, secundum Augustinum, dicendum est, et verius, quod discipuli baptizabant baptismo christi, aqua scilicet et spiritu, qui in ipso baptismo dabatur: et etiam ipse christus baptizabat, et non baptizabat. Baptizabat quidem quia ipse mundabat interius; sed non baptizabat, quia ipse non tingebat aqua exterius; nam discipuli praebebant ministerium per ablutionem corporis, christus vero praebebat spiritum interius mundantem. Unde ipse proprie baptizabat. Supra I, 33: supra quem videris spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat.
Ad hoc ergo quod chrysostomus dicit, quod nondum erat spiritus datus etc., dicendum, quod non erat datus visibilibus signis, sicut post resurrectionem christi datus est discipulis; sed tamen datus est, et dabatur, per internam sanctificationem, credentibus.
Per hoc autem quod christus non semper baptizavit, dat nobis exemplum quod maiores ecclesiarum praelati in his quae per alios fieri possunt, non occupentur, sed ea minoribus facienda relinquant. I Cor. I, 17: non enim misit me christus baptizare, sed evangelizare.
Si autem quaeritur an discipuli christi baptizati fuerint; dicendum, secundum Augustinum ad stelentium, quod baptizati fuerunt baptismo ioannis, quia aliqui ex discipulis christi fuerant discipuli ioannis: sive quod magis credibile est baptismo christi; neque enim ministerio baptizandi defuisse creditur, ut haberet baptizatos servos, per quos ceteros baptizaret. Et hoc intelligendum est per hoc quod dicitur Io. XIII, 10: qui lotus est non indiget nisi ut pedes lavet. Et postea sequitur: et ideo vos mundi estis, sed non omnes.
Consequenter christi recessum ponit, dicens reliquit Iudaeam: et hoc triplici de causa. Una ut subtraheret se invidiae Pharisaeorum, qui ex his quae audierant de christo, turbabantur, et persecutionem parabant; dans nobis exemplum, ut per mansuetudinem malis cedamus ad tempus. Eccli. VIII, V. 4: nec strues ligna in ignem illius. Alia de causa ut ostenderet non esse peccatum persecutores fugere. Matth. X, 23: si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam. Tertia causa est, quia nondum venerat tempus suae passionis. Infra II, 4: tempus meum nondum advenit etc.. Est autem et alia causa, propter mysterium: nam per huiusmodi recessum significavit quod discipuli propter persecutionem relicturi erant Iudaeos, et ituri ad gentes.
Consequenter cum dicit et abiit iterum in Galilaeam, ostendit locum ad quem accessit. Dicit autem, iterum, quia supra II, V. 12 fecerat mentionem de quodam alio descensu christi in Galilaeam, quo post miraculum nuptiarum descendit capharnaum. Quia ergo alii tres evangelistae non faciunt mentionem de illo descensu primo, ideo evangelista, ut det intelligere quod alii evangelistae omnia quae dixerunt usque ad istud capitulum, dimiserunt, et ex hoc loco ipse historiam eis contemporaneam texere incepit, dicit iterum, per Galilaeam enim, secundum unam interpretationem, intelligitur gentilitas, ad quam christus a Iudaeis vadit: interpretatur enim Galilaea transmigratio. Secundum aliam interpretationem, per Galilaeam intelligitur caelestis gloria, nam Galilaea revelatio interpretatur.
Consequenter cum dicit oportebat autem eum transire per Samariam, describit medium per quod transit: et primo in generali; secundo in speciali, ibi venit ergo in civitatem Samariae, quae dicitur sichar.
Medium autem quod transit abiens in Galilaeam, est Samaria; et ideo dicit oportebat eum transire per Samariam. Dicit autem oportebat, ne videatur contrarius suae doctrinae: nam Matth. X, 5, praecepit discipulis, dicens: in viam gentium ne abieritis.
Quia ergo Samaria terra gentium erat, ideo ostendit quod non ex proposito, sed ex necessitate illuc ivit. Dicit oportebat: et ratio huius necessitatis erat, quia Samaria erat sita media inter Iudaeam et Galilaeam.
De ista Samaria sciendum est, quod Amri rex Israel, montem a quodam somer emit, ut habetur III Reg. XVI, 23 ss., civitatemque quam in montis vertice construxerat, a vendentis nomine Samariam nuncupavit; hac deinde reges Israelitarum pro regia usi sunt, et tota regio ab hac civitate Samaria vocabatur.
Unde hoc quod dicitur hic oportebat eum transire per Samariam, non est intelligendum per civitatem illam transitum esse facturum, sed per regionem.
Et ideo speciale medium describens, subdit venit ergo in civitatem Samariae, idest regionis Samariae, quae dicitur sichar. Sichar enim idem est quod sichem, secundum aliud nomen: de qua civitate habetur Gen. XXXIII, 16 ss., quod Iacob iuxta eam tetendit tentoria sua, et propter raptum dinae filiae suae a filio regis sichem, duo filii Iacob indignati, occiderunt homines civitatis illius; et sic cessit in possessionem Iacob, et habitavit ibi fodiens in ea puteos.
Postmodum vero circa mortem suam, dedit eam ioseph filio suo, secundum quod legitur Gen. XLVIII, 22: do tibi partem unam extra fratres tuos. Et hoc est quod dicit iuxta praedium, idest agrum, quod dedit Iacob filio suo.
Ideo autem haec omnia diligenter evangelista narrat, ut ostendat quod omnia quae contigerunt circa patriarchas, fuerunt ducentia ad christum; et quod christus signatus est per eos, et ab eis secundum carnem descendit.
Consequenter cum dicit erat autem ibi fons Iacob, ponit praeambulum doctrinae ex parte rei de qua doctrina tradenda erat. Et hoc congruenter: nam doctrina futura erat de aqua et fonte spirituali, et ideo fit hic mentio de fonte materiali, ex quo sumitur occasio disputandi de fonte spirituali qui est christus. Ps. XXXV, 10: apud te est fons vitae, scilicet spiritus sanctus, qui est spiritus vitae. Item fons est baptismus, de quo dicitur Zach. XIII, 1: erit fons patens domui Iacob in ablutionem peccatoris et menstruatae.
Circa hoc tria facit.
Primo describit ipsum fontem; secundo sessionem christi super eum; et tertio sessionis tempus designat.
Fontem quidem describit cum dicit erat autem ibi fons Iacob.
Sed contra. Inferius dicitur puteus altus est: non ergo erat fons. Sed dicendum, secundum Augustinum, quod fons erat, et puteus.
Omnis enim puteus fons est, sed non convertitur, nam ubi aqua de terra scaturit, fons est: et si quidem aqua in superficie terrae scaturit, fons tantum dicitur; si vero in alto et in profundo scaturit, ita puteus vocatur ut nomen fontis non amittat. Dicitur autem fons Iacob, quia ipse puteum illum foderat in terra illa propter defectum aquae, ut dicitur Gen. XXXIV.
Sessio autem christi innuitur cum subdit iesus autem fatigatus ex itinere, sedebat sic supra fontem. Ostendit infirmitatem, quamquam esset virtutis immensae, non propter defectum virtutis, sed ut ostenderet veritatem naturae assumptae. Nam, secundum Augustinum, iesus fortis est, quia (supra I, 1) in principio erat verbum, sed infirmus est, quia verbum caro factum Est. Christus ergo volens ostendere veritatem humanae naturae, permittebat eam agere et pati quae sunt propria homini: volens etiam ostendere in se veritatem divinae naturae, faciebat et operabatur propria dei. Unde quando retrahebat influxum virtutis divinae a corpore, esuriebat et fatigabatur; quando vero ipsam virtutem divinam corpori exhibebat, sine cibo non esuriebat, et in laboribus non fatigabatur.
Matth. IV, 2: ieiunavit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, et postea esuriit.
Ex hoc autem quod iesus fatigatus est ex itinere, datur nobis exemplum non refugiendi laborem propter salutem aliorum.
Ps. Lxxxvii, 16: pauper sum ego, et in laboribus a iuventute mea. Similiter etiam datur exemplum paupertatis, quia sedebat sic, idest super nudam terram.
Mystice autem sessio humilitatem passionis christi significat. Ps. Cxxxviii, 2: tu cognovisti sessionem meam (idest passionem) et resurrectionem meam. Item significat auctoritatem docendi, quia loquitur tamquam potestatem habens: unde dicitur Matth. V, 1 s., quod sedens docebat eos.
Tempus autem determinatur, cum subdit hora autem erat quasi sexta. Et ratio huius determinationis assignatur litteralis et mystica.
Litteralis quidem, ut ostendat causam fatigationis: nam in calore, et sexta hora diei, homines magis fatigantur ex labore. Item ut ostendat causam sessionis: libenter enim homines in aestu et calore diei, iuxta aquas quiescunt.
Mystica autem causa assignatur triplex.
Una, quia christus in sexta aetate saeculi in mundum venit, carnem assumens. Alia, quia sexto die homo factus est, et in sexto mense conceptus est christus. Tertia, quia in sexta hora sol in alto existit, et non restat nisi ut declinet. Sol autem, quantum ad hoc pertinet, temporalem prosperitatem significat, secundum illud iob XXXI, 26: si vidi solem cum fulgeret etc.. Tunc ergo christus venit quando prosperitas mundi in alto erat, idest, in cordibus hominum per amorem florebat; sed per eum amor a cordibus hominum declinare debebat.
Consequenter cum dicit venit mulier de Samaria, ponitur praeambulum ex parte audientis: et circa hoc duo facit.
Primo ponitur persona cui exhibetur doctrina; secundo innuitur praeparatio eius ad doctrinam, ibi dixit ergo ei mulier illa Samaritana.
Persona autem, cui exhibetur doctrina, est mulier Samaritana; unde dicit venit mulier de Samaria haurire aquam.
Mulier ista significat ecclesiam gentium nondum iustificatam, quae idolatria detinebatur, sed tamen per christum iustificandam. Venit autem ab alienigenis, scilicet a Samaritanis, qui alienigenae fuerant, licet vicinas terras incolerent: quia ecclesia de gentibus, aliena a genere Iudaeorum, ventura erat ad christum; Matth. VIII, 11: multi venient ab oriente et occidente, et recumbent cum Abraham Isaac et Iacob in regno caelorum.
Haec autem mulier praeparatur ad doctrinam per christum, cum dicit da mihi bibere. Et primo dat ei occasionem quaerendi; secundo evangelista interponit quaerendi opportunitatem, ibi discipuli autem eius abierant.
Occasio autem et praeparatio mulieris fuit petitio christi; unde dicit da mihi bibere. Petit namque potum, et quia sitiebat aquam propter aestum diei, et quia sitiebat salutem hominis propter amorem eius; unde in cruce pendens dixit: sitio.
Opportunitatem autem quaerendi a muliere habuit christus, quia non erant ibi discipuli eius, a quibus quaereret aquam; et ideo dicit evangelista discipuli enim eius abierant in civitatem.
Ubi tria de christo nota: scilicet eius humilitatem, in eo quod solus relinquebatur; dabat enim in hoc exemplum discipulis suis omnem superbiam conculcare.
Sed quaereret fortasse aliquis, quae necessitas fuerat assuescere discipulos ad humilitatem, quia piscatores et humiles extiterant, et tabernaculorum factores. Sed advertere debent, qui talia dicunt, quod repente piscatores huiusmodi facti sunt reverentiores omnibus regibus, facundiores philosophis et rhetoribus, et familiares domini orbis terrarum: et tales sic repente promoti consueverunt superbire, utpote inexpertes ad tantum honorem.
Secundo nota christi parsimoniam: nam ita parum curabat de cibis quod nihil comestibile secum ferebat.
Tertio etiam nota, quod dimiserunt eum solum in cruce; Is. Lxiii, 3: torcular calcavi solus, et de gentibus non est vir mecum.
Praeparavit dominus mulierem ad recipiendum spiritualem doctrinam, dando ei occasionem quaerendi; hic consequenter ponitur quaestio; secundo assignatur ratio quaestionis, ibi non enim coutuntur Iudaei Samaritanis.
Sciendum est autem, quod dominus petierat a muliere potum, intendens magis de spirituali quam de corporali potu; mulier vero, potum spiritualem nondum capiens, intendebat solum de corporali; et ideo respondet quomodo tu, Iudaeus cum sis, bibere a me poscis, quae sum mulier Samaritana? christus Iudaeus erat; quia et de Iuda promissus, Gen. XLIX, 10: non auferetur sceptrum de Iuda, et dux de femore eius, donec veniat qui mittendus est, et de Iuda natus; Hebr. VII, 14: manifestum est quod ex Iuda ortus sit dominus noster. Cognoscebat autem mulier christum esse Iudaeum ex habitu: nam, sicut dicitur Num. XV, 37 ss., dominus praecepit quod Iudaei portarent fimbrias hyacinthinas in quatuor angulis vestium suarum, ut per eas discernerentur ab aliis populis.
Consequenter assignatur ratio quaestionis, sive ab evangelista, secundum Glossam, sive a muliere, secundum chrysostomum, cum dicit non enim coutuntur Iudaei Samaritanis.
Sciendum est autem circa hoc quod sicut dicitur IV Reg. XVIII, propter peccata populi Israel, scilicet decem tribuum, qui colebant idola, ducti sunt in captivitatem a rege Assyriorum in Babylonem, et ne Samaria absque habitatoribus remaneret, fecit ibi gentes ex diversis locis ductas habitare. Et cum ibi essent, volens dominus ostendere quod non propter imbecillitatem suae virtutis, sed propter Iudaeorum malitiam tradidit eos, immisit ipsis gentibus leones, et saevas bestias, quae eos laedebant. Quae ubi nuntiata sunt regi Assyriorum, habito ex consilio, quod hoc ideo eis contingeret quia non servabant legitima dei terrae, misit ad eos sacerdotem quemdam ex Iudaeis, traditurum eis dei legem, secundum legem Moysi. Unde et isti licet non essent ex populo Iudaeorum, servabant tamen legem Moysi; sed cum deo vero colebant idola, nec prophetis attendebant, et vocabant se Samaritanos a civitate Samariae quae erat sita in monte somer: III reg. C. XVI, 24. Revertentibus ergo Iudaeis ex captivitate in ierusalem, semper infesti fuerunt et contrarii; et, sicut dicitur in esdra, impediebant eos aedificare templum et civitatem.
Et licet Iudaei vitarent omnes alias nationes, specialiter tamen vitabant istos, nec in aliquo coutebantur eis; et hoc est quod dicit non enim coutuntur Iudaei Samaritanis. Non dicit quod Samaritani non coutantur Iudaeis, quia libenter voluissent adiungi et couti Iudaeis; sed Iudaei eos repellebant, secundum illud Deut. VII, 2: non inibis cum eis foedus etc..
Sed si non erat fas Iudaeis couti Samaritanis, quare deus petebat a Samaritana potum? ad quod, secundum quod dicit chrysostomus, posset aliquis respondere, quod dominus sciebat eam non sibi tradituram potum, ideo petivit. Sed hoc non sufficit: quia petens quod non licet, a peccato non est immunis, quantum in se est, quin scandalizet, etsi non detur ei quod ipse petit. Et ideo dicendum est, quod, sicut dicitur Matth. XII, V. 8, filius hominis est dominus etiam sabbati.
Unde tamquam dominus legis poterat uti et non uti lege et observantiis et legalibus, secundum quod sibi expediens videbatur.
Et quia imminebat tempus quo gentes vocarentur ad fidem, ipsis gentibus coutebatur.
27 Jn 4,10-26
Consequenter cum dicit respondit iesus et dixit ei etc., narrat evangelista ipsam doctrinam spiritualem. Et primo ponitur ipsa doctrina; secundo effectus doctrinae, ibi et continuo venerunt discipuli eius.
Circa primum duo facit.
Primo ponit summarie totam doctrinam; secundo explicat eam per partes, ibi dixit ei mulier: domine, neque in quo haurias habes, et puteus altus est.
Dixit ergo: tu miraris quod ego Iudaeus potum petii a te Samaritana; sed non debes mirari, quia ad hoc veni ut etiam gentibus potum darem. Et ideo dixit si scires donum dei, et quis est qui dicit tibi, da mihi bibere, tu forsitan petisses ab eo.
Et, ut incipiamus ab ultimo, requirendum est quid intelligatur per aquam. Et dicendum, quod per aquam intelligitur gratia spiritus sancti: quae quidem quandoque dicitur ignis, quandoque aqua, ut ostendatur quod nec hoc, nec illud dicitur secundum substantiae proprietatem, sed secundum similitudinem actionis. Nam ignis dicitur, quia elevat cor per fervorem et calorem, Rom. XII, 11: spiritu ferventes etc. Et quia consumit peccata; Cant. VIII: lampades eius, lampades ignis atque flammarum. Aqua vero dicitur propter purgationem; Ez. XXXVI, 25: effundam super vos aquam mundam, et mundabimini ab omnibus inquinamentis vestris. Et propter refrigerationem ab aestibus tentationum; eccli. C. III, 33: ignem ardentem extinguit aqua. Et propter satietatem contra sitim terrenorum, et quorumcumque temporalium; Is. LV, 1: omnes sitientes, venite ad aquas.
Est autem duplex aqua: scilicet viva et non viva. Non viva quidem est quae non continuatur suo principio unde scaturit; sed collecta de pluvia, seu aliunde, in lacunas et cisternas a suo principio separata servatur. Viva autem aqua est quae suo principio continuatur, et effluit. Secundum hoc ergo gratia spiritus sancti recte dicitur aqua viva, quia ita ipsa gratia spiritus sancti datur homini quod tamen ipse fons gratiae datur, scilicet spiritus sanctus. Immo per ipsum datur gratia; Rom. V, 5: caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. Nam ipse spiritus sanctus est fons indeficiens, a quo omnia dona gratiarum effluunt; I Cor. XIII, 11: haec omnia operatur unus atque idem spiritus etc.. Et inde est quod si aliquis donum spiritus sancti habeat, et non spiritum, aqua non continuatur suo principio, et ideo est mortua, et non viva; Iac. II, V. 20: fides sine operibus mortua Est. Sic ergo patet quid per aquam intelligatur.
Sed consequenter ostenditur, quod ad habendum aquam vivam, idest gratiam, in adultis per desiderium pervenitur, idest per petitionem; Ps. IX, 17: desiderium pauperum exaudivit dominus, quia absque petitione et desiderio non datur alicui gratia.
Unde dicimus quod in iustificatione impii requiritur liberum arbitrium ad detestandum peccata et ad desiderandum gratiam, secundum illud Matth. VII, 7: petite, et accipietis. Intantum enim requiritur desiderium, quod etiam ipse filius ad petendum inducitur; Ps. II, 8: postula a me, et dabo tibi. Unde nec aliquis contradicens gratiae eam recipit, nisi prius reducatur ad desiderium gratiae, sicut patet in Paulo, qui antequam gratiam reciperet, reductus est ad desiderium gratiae, dicens, Act. IX, 6, domine, quid me vis facere? et inde est quod signanter dicitur tu forsitan petisses ab eo. Et dicit forsitan, propter liberum arbitrium, quo homo aliquando desiderat et petit gratiam, aliquando non.
Sed ad petendum gratiam incitatur desiderium hominis ex duobus, scilicet ex cognitione desiderandi boni, et ex cognitione datoris: et ideo duo cognoscenda proponit.
Primo scilicet ipsum donum; unde dicit si scires donum dei, quod est omne bonum desiderabile, quod est a spiritu sancto; sap. C. VIII, 21: scio quod non possum esse continens, nisi deus det. Et hoc donum dei est etc.. Secundo proponit ipsum datorem; unde dicit et quis est qui dicit tibi etc., scilicet, si scires eum qui dare potest, qui sum ego; infra XV, 26: cum venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a patre... Ille testimonium perhibebit de me; Ps. Lxvii, 19: dedit dona hominibus.
Sic ergo haec doctrina est de tribus: scilicet de dono aquae vivae, de petitione ipsius doni et de datore eius.
Et ideo cum dicit dixit ei mulier etc., de ipsa doctrina tractat explicite quantum ad haec tria: et primo quantum ad donum; secundo quantum ad petitionem, ibi dicit ei mulier: domine, ut video, propheta es tu; tertio quantum ad datorem, ibi dicit ei mulier: scio quia messias venit etc..
Circa primum duo facit.
Primo explicat donum, ostendendo eius virtutem; secundo agit de perfectione ipsius doni, ibi dicit ei mulier: domine, da mihi hanc aquam etc..
Circa primum duo facit.
Primo ponitur inquisitio mulieris; secundo responsio christi, ibi respondit iesus, et dixit ei: omnis qui biberit ex aqua hac, sitiet iterum.
Circa primum sciendum est, quod mulier ista Samaritana, verba quae dominus spiritualiter intelligebat, carnaliter accipiebat, quia erat animalis. I Cor. II, 14: animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus dei.
Et ideo verba quae dominus dicebat, quasi inconvenientia et impossibilia, argumento quodam utens, infringere conabatur, hoc modo: tu promittis mihi aquam vivam, aut ergo de isto puteo, aut de alio; sed non de isto, quia nec in quo haurias habes, et puteus altus est; de alio autem non videtur credibile quod dare possis, quia non maior es patre nostro Iacob, qui dedit nobis puteum.
Primo ergo prosequens primum, videamus hoc quod dicit domine, neque in quo haurias habes, idest hauritorio cares, quo aquam de puteo extrahere possis, et puteus altus est, scilicet ut absque hauritorio manu non possis attingere.
Per altitudinem, seu profunditatem putei, intelligitur sacrae Scripturae profunditas, et sapientiae divinae; Eccle. VII, 25: alta profunditas et quis, etc.; hauritorium autem quo aqua sapientiae salutaris hauritur, est oratio; Iac. I, 5: si quis indiget sapientia, postulet a deo.
Secundum ostendit, cum dicit numquid tu es maior patre nostro Iacob, qui dedit nobis puteum? etc.; quasi dicat: numquid meliorem aquam habes ad dandum nobis quam Iacob? dicit autem patrem suum Iacob, non quod Samaritani de generatione sint Iacob, ut ex supradictis apparet, sed quia legem Moysi habebant, et quia intraverunt terram semini Iacob repromissam.
Commendat autem mulier ista puteum istum ex tribus. Primo ex auctoritate dantis; unde dicit patre nostro Iacob, qui dedit nobis puteum.
Secundo ex suavitate aquae, et dicit, quod ipse Iacob ex eo bibit, et filii eius: nisi enim fuisset suavis, non ipsi bibissent, sed pecoribus eam tradidissent. Tertio ex ubertate, cum dicit et pecora eius: quia enim erat suavis, nisi fuisset uberrima, non dedissent eam pecoribus. Sic et sacra Scriptura magna est auctoritate, quia a spiritu sancto est data; delectabilis est suavitate, ps. C. Cxviii, 103: quam dulcia sunt faucibus meis eloquia tua. Iterum fecunda est ubertate, quia non solum sapientibus, sed etiam insipientibus communicatur.
Consequenter cum dicit respondit iesus etc. Ponitur responsio domini, ubi explicat virtutem suae doctrinae: et primo quantum ad hoc quod dixerat eam esse aquam; secundo quantum ad hoc quod dixerat eam esse aquam vivam, ibi sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam.
Ostendit autem, quod doctrina sua sit optima aqua, ex hoc quod habet aquae effectum, scilicet quod auferat sitim multo amplius quam aqua ista corporalis; ostendens se in hoc esse maiorem quam Iacob. Et ideo dicit respondit iesus, et dixit ei, quasi dicat: tu dicis, quod Iacob dedit vobis puteum, sed ego dabo aquam meliorem, quia omnis qui biberit ex hac aqua, scilicet corporali vel carnalis cupiditatis et concupiscentiae, licet ad horam sedetur appetitus, tamen sitiet iterum, quia insatiabilis est delectationis appetitus; Prov. XXIII, 35: quando evigilabo, et rursus vina reperiam? sed qui biberit ex hac aqua, scilicet spirituali, quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum; Is. Penult., 13: servi mei bibent, et vos sitietis.
Sed contra. Eccli. XXIV, 29, dicitur: qui bibunt me, adhuc sitient. Quomodo ergo non sitiet in aeternum qui biberit ex hac aqua, scilicet divina sapientia, cum ipsa sapientia dicat: qui bibunt me, adhuc sitient? sed dicendum, quod utrumque verum est: quia qui bibit ex aqua quam christus dat et sitit adhuc et non sitit; sed qui bibit ex aqua corporali, sitiet iterum: et hoc propter duo. Primo, quia aqua materialis et carnalis non est perpetua, nec causam perpetuam habet, sed deficientem: unde et effectus oportet quod cesset; Sap. V, 9: transierunt haec omnia quasi umbra etc.. Aqua vero spiritualis causam perpetuam habet, scilicet spiritum sanctum, qui est fons vitae, numquam deficiens: et ideo qui ex ea bibit, non sitiet in aeternum; sicut qui haberet in ventre fontem aquae vivae, non sitiret unquam.
Alia ratio est, quia differentia est inter rem spiritualem et temporalem. Licet enim utraque generet sitim, tamen aliter et aliter: quia res temporalis habita, causat quidem sitim non sui ipsius, sed alterius rei; spiritualis vero tollit sitim alterius rei, et causat sui ipsius sitim. Cuius ratio est, quia res temporalis antequam habeatur, aestimatur magni pretii et sufficiens; sed postquam habetur, quia nec tanta, nec sufficiens ad quietandum desiderium invenitur, ideo non satiat desiderium, quin ad aliud habendum moveatur. Res vero spiritualis non cognoscitur, nisi cum habetur Apoc. II, 17: nemo novit nisi qui accipit.
Et ideo non habita, non movet desiderium; sed cum habetur et cognoscitur, tunc delectat affectum et movet desiderium, non quidem ad aliud habendum, sed quia imperfecte percipitur propter recipientis imperfectionem, movet ut ipsa perfecte habeatur.
Et de hac siti dicitur in Ps. XLI, 2: sitivit anima mea ad deum fontem vivum. Sed haec sitis in mundo isto usquequaque non tollitur, quia bona spiritualia in vita ista percipere non possumus; et ideo qui biberit ex hac aqua, adhuc quidem sitiet eius perfectionem; sed non sitiet in aeternum, quasi ipsa aqua deficiat; quia, ut dicitur in Ps. XXXV, 9: inebriabuntur ab ubertate domus tuae. In vita autem gloriae, ubi beati perfecte bibunt aquam divinae gratiae, non sitient in aeternum; matth. C. V, 6: beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, scilicet in mundo isto, quia saturabuntur in vita gloriae.
Consequenter cum dicit sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam, ostendit doctrinam suam esse aquam vivam ex motu ipsius aquae; unde dicit, quod est fons decurrens, Ps. XIV, 5: fluminis impetus laetificat civitatem dei.
Sed alius est cursus aquae materialis, scilicet deorsum, alius istius spiritualis, quia ducit sursum; et ideo dicit: dico, quod talis est aqua materialis quod non tollit sitim, sed aqua quam ego do, non solum sitim aufert, sed est viva quia est coniuncta fonti; unde dicit quod fiet in eo fons: fons, inquam perducens per bona opera ad vitam aeternam.
Ideo dicit aquae salientis, idest salire facientis, in vitam aeternam, ubi non est sitis, infra c. VII, 38: qui credit in me, flumina, scilicet bonorum desideriorum, de ventre eius fluent aquae vivae; Ps. XXXV, 10: apud te est fons vitae.
Consequenter cum dicit dixit ad eum mulier, agitur de petitione doni: et primo ponitur modus percipiendi ipsum donum; secundo convincitur mulier, ibi dixit ei iesus: bene dixisti etc..
Modus percipiendi, ut dictum est, est per orationem et petitionem: et ideo primo ponitur petitio mulieris; secundo responsio christi, ibi dixit ei iesus, vade etc..
Quantum ad primum notandum, quod mulier ista in exordio collationis mutuae, christum non vocavit dominum, sed simpliciter Iudaeum, dicens: quomodo tu, Iudaeus cum sis, bibere a me poscis? hic vero statim cum audit eum fore sibi utilem, et aquam dare posse, dominum eum vocat; unde dixit ad eum mulier: domine, da mihi hanc aquam. Quia enim hoc carnaliter intelligebat, et duplici corporali necessitate tenebatur, scilicet sitis et laboris, veniendo ad puteum et portando, ideo aquam petens, haec duo allegat, dicens quo ad primum, ut non sitiam; et quo ad secundum, neque veniam huc haurire. Naturaliter enim homo laborem refugit; Ps. Lxxii, 5: in labore hominum non sunt.
Dixit ei iesus: vade, etc.. Hic ponitur responsio domini. Sed sciendum est, quod dominus respondebat spiritualiter, sed mulier intellexit carnaliter: et ideo potest hoc dupliciter exponi. Uno modo secundum chrysostomum, qui dicit, quod dominus volebat dare aquam spiritualis doctrinae non sibi soli, sed specialiter viro suo; quia, ut dicitur I cor. C. XI, 3, caput mulieris vir, et ideo voluit ut praecepta dei ad mulierem per virum devenirent, I Cor. XIV, 35, dicitur quod si mulier aliquid addiscere vult, domi virum interroget.
Et ideo dicit vade, voca virum tuum, et veni huc; et tunc cum eo et per eum dabo tibi.
Alio modo, secundum Augustinum, exponitur mystice. Nam sicut de aqua dominus figurative loquebatur, ita de viro. Vir autem iste, secundum Augustinum, est intellectus: nam voluntas parit et concipit a VI apprehensiva movente eam: unde voluntas est sicut mulier; ratio vero movens voluntatem est vir eius. Quia ergo mulier, idest voluntas, prompta erat ad recipiendum, sed non movebatur ab intellectu et ratione, ut specialiter hoc intelligeret sed adhuc sub sensu detinebatur, ideo dominus dixit ei vade, tu sensualis, voca virum tuum, idest, rationabilem intellectum advoca, quo spiritualiter et intelligibiliter intelligas quod modo carnaliter sapis; et veni huc, intelligendo ducta ratione.
Respondit mulier, etc.. Hic convincitur a christo mulier. Et primo ponitur eius responsio; secundo contestatio qua convincitur a christo, ibi bene dixisti.
Circa primum sciendum est, quod mulier turpitudinem suam occultare volens, et christum sicut purum hominem credens, licet verum responderit christo, tamen ficte et occulte dedecus suum tacebat; quia, secundum quod dicitur Eccli. IX, 10: mulier fornicaria quasi stercus in via conculcabitur. Et ideo respondit et dixit: virum non habeo. Et verum erat: quia licet ante plures habuerit, scilicet quinque, nunc vero non legitimum habebat virum, sed cuidam adhaeserat; et ideo convincitur a domino.
Unde dicit dixit ei iesus: bene dixisti, quia non habeo virum, scilicet legitimum; quinque enim viros habuisti, ante ipsum, et nunc quem habes, idest hoc modo uteris ut viro, non est tuus vir; hoc vere dixisti: quia virum non habes. Ideo autem dixit ei dominus ea quae ab ea non didicerat, et occulta sibi videbantur, ut mulierem ad spiritualem intelligentiam reducat et credat, in christo aliquid divinum esse.
Mystice autem quinque viri sunt quinque libri Moysi, quia Samaritani, ut dictum est, eos recipiebant; et ideo dicit quinque enim viros habuisti; et nunc quem habes, idest quem audis, scilicet christum, non est tuus vir, quia non credis.
Sed, ut dicit Augustinus, haec expositio non est bona, quia mulier ista dimissis quinque viris, venit ad hunc quem habebat, sed isti qui veniunt ad christum, non dimiserunt quinque libros Moysi. Et ideo aliter dicendum, quod quinque viros habuisti, idest quinque sensus, quibus usque modo utebaris; sed hunc quem habes, scilicet rationem errantem, qua spiritualiter dicta adhuc carnaliter intelligis, non est tuus vir, legitimus, sed adulter; et ideo tolle istum adulterum errorem, qui te corrumpit et voca virum tuum, idest intellectum, ut intelligas me.
Hic agitur de petitione qua donum acquiritur, quae est oratio. Et primo ponitur quaestio mulieris de oratione; secundo responsio christi, ibi dixit ei iesus: mulier, crede mihi.
Circa primum duo facit mulier.
Primo confitetur idoneitatem christi ad respondendum quaestioni; secundo quaestionem proponit, ibi patres nostri in monte hoc adoraverunt, etc..
Mulier autem ista auditis quae christus de occultis ei manifestaverat, quem usque modo purum hominem credidit, nunc prophetam confitetur, idoneum ad satisfaciendum de dubiis. Hoc est proprium prophetarum, ut absentia et incognita annuntient; I Reg. IX, 9: qui olim dicebatur videns, nunc dicitur propheta. Et ideo dicit domine, ut video, propheta es tu; quasi dicat: in hoc quod occulta mihi dicis, ostenderis propheta.
In quo, secundum Augustinum, patet quod coepit ad eam venire vir, sed non plene venit: quia dominum prophetam putabat: licet enim propheta esset, Matth. XIII, 57: non est propheta sine honore nisi in patria sua: tamen erat plusquam propheta, quia prophetas ipse constituit; Sap. VII, 27: in animas sanctas per nationes se transfert, amicos dei et prophetas constituit.
Consequenter ponit quaestionem de oratione, dicens patres nostri in monte hoc adoraverunt; et vos dicitis quia ierosolymis est locus ubi adorare oportet. In quo admiranda est mulieris diligentia, quia mulieres, utpote curiosae et infructuosae, et non solum infructuosae, sed et otiosae, I Tim. V, non de mundanis, non de futuris eum interrogabat, sed de his quae dei sunt; secundum illud Matth. VI, 33: primum quaerite regnum dei.
Et movet primo quaestionem de his quae in terra illa homines movere consueverant, scilicet de loco orationis, de quo quaestio vertebatur inter Iudaeos et Samaritanos; et hoc est quod dicit patres nostri in monte hoc adoraverunt, et vos dicitis etc..
Circa quod sciendum est, quod Samaritani (secundum legis mandata) deum colentes, fecerunt templum, in quo eum adorarent, non euntes in ierusalem propter Iudaeos eis infestos: quod quidem templum fecerunt in monte Garizim, Iudaei vero in monte sion. Unde quaestio vertebatur inter eos quis istorum montium esset convenientior locus orationi; et utrique adducebant rationes pro parte sua: Samaritani quidem dicebant magis in monte Garizim esse adorandum, quia antiqui patres adoraverunt ibi dominum; et ideo dicit patres nostri in monte hoc adoraverunt.
Sed quomodo dicit mulier patres nostri, cum Samaritani non essent ex semine Israel? ad hoc est responsio, secundum chrysostomum, quod aliqui dicunt Abraham in monte illo filium obtulisse; alii autem in monte sion, ut habetur Gen. XXII. Vel potest dici, quod patres nostri intelligantur Iacob et filii eius, qui, ut habetur Gen. XXXIII, et dictum est supra, habitavit in sichem, quae est sita iuxta montem Garizim, et forte ibi adoraverunt in monte dominum. Vel potest dici quod filii Israel adoraverunt in monte hoc, quando Moyses praecepit ut ascenderent in montem Garizim ad benedicendum servantibus mandata domini, ut dicitur Deut. VI.
Et vocat istos patres suos, vel propter legem datam filiis Israel, quam servabant Samaritani, vel propter terram eorum quam inhabitabant, ut dictum est supra. Iudaei autem dicunt orandum esse in ierusalem auctoritate domini qui praecepit Deut. XII, 13: cave ne offeras holocausta tua in omni loco quem videris, sed in loco quem elegerit dominus deus tuus: qui quidem orationis locus primo fuit in silo, postea vero auctoritate Salomonis et Nathan prophetae, arca dei portata est de silo in ierusalem, et ibi factum est templum, secundum illud Ps. Lxxvii, 60: repulit tabernaculum silo. Et postea sequitur: sed elegit tribum Iuda, montem sion, quem dilexit. Sic ergo Samaritani adducebant pro se auctoritatem patrum; Iudaei vero auctoritatem prophetarum, quos Samaritani non recipiebant.
Hanc ergo quaestionem mulier proponit: nec est mirandum a quo docta fuerit, quia communiter contingit ut in terris in quibus diversa sunt dogmata, etiam simplices in eis sint instructi. Unde, quia Samaritani fuerant in continuo iurgio cum Iudaeis, ideo mulieres et simplices in materia ista edocti erant.
Consequenter cum dicit dixit ei iesus etc., ponitur responsio christi. Et primo distinguit trinam orationem; secundo comparat eas adinvicem, ibi vos adoratis quod nescitis.
Circa primum reddit primo mulierem attentam, utpote grandia locuturus, dicens crede mihi, et fidem adhibe, quia ubique opus est fide. Hebr. XI, 6: accedentem ad deum oportet credere; Is. VII, 9: nisi credideritis, non intelligetis.
Secundo proponit trinam adorationem, quarum duae iam erant, alia vero expectabatur futura. Duarum autem quae erant, una erat Samaritanorum, qua orabant in monte Garizim; et hanc exprimit dicens venit hora quando neque in monte hoc, scilicet Garizim, adorabitis. Alia est Iudaeorum qua orabant in monte sion, scilicet in ierusalem; et hanc exprimit dicens neque in ierusalem. Tertia est futura, quae expectatur, quae est alia ab istis; et hanc insinuat excipiendo utramque adorationem: nam si veniat hora quando adorabunt, non tamen in monte Garizim neque in ierusalem, manifestum est quod erit tertia adoratio christi, evacuans utrorumque adorationem. Nam si aliquis vellet duos populos in unum coniungere, oporteret in utroque removeri illud in quo abinvicem dissiderent, et aliquid eis commune in quo conveniant, concedere. Christus ergo, volens coniungere Iudaeos et gentiles, removit a Iudaeis caeremonias, et a gentibus idolatriam, quae duo erant sicut paries unus in quo uterque abinvicem dissidebant, et fecit ex utroque populo unum populum secundum illud eph. C. II, 14: ipse est pax nostra, qui fecit utraque unum. Sic ergo cessavit caeremonialis cultus et idololatria gentium, et sic introductus est verus dei cultus a christo.
Mystice autem, secundum Origenem, per tres adorationes intelliguntur divinae sapientiae tres participationes.
Quidam namque participant eam obnubilantes tenebris erroris, et isti adorant in monte: quia omnis error ex superbia causatur; Ier. LI, 25: ecce ego ad te mons pestifer.
Quidam vero participant ipsam divinam sapientiam sine errore, sed imperfecte, quia in speculo et aenigmate; et isti adorant in ierusalem, quae significat praesentem ecclesiam; Ps. Cxlvi, 2: aedificans ierusalem dominus etc.. Beati vero et sancti participant illam sine errore perfecte, quia vident deum sicuti est, ut dicitur I Io. III.
Et ideo dicit venit hora, idest expectabitur, quando neque in erroribus, neque per speculum et in aenigmate participabitis divinam sapientiam, sed sicuti est.
Consequenter cum dicit vos adoratis quod nescitis, comparat praedictas adorationes ad invicem: et primo comparat secundam ad primam; secundo tertiam ad primam et secundam, ibi sed venit hora.
Circa primum tria facit.
Primo ostendit defectum primae adorationis; secundo veritatem secundae; tertio rationem utriusque assignat.
Quantum ad primum dicit vos adoratis quod nescitis.
Sed videtur alicui quod dominus explicare debuisset veritatem quaestionis, et rationem mulieris exsolvere. Sed dominus de hoc non curat, quia utraque adoratio cessare debebat.
Quantum autem ad hoc quod dicit vos adoratis, sciendum est, quod philosophus dicit, aliter est cognitio in rebus compositis, et aliter in simplicibus. Nam composita quidem possunt quantum ad aliquid cognosci, ita ut quantum ad aliquid in eis remaneant incognita: unde potest de his haberi falsa cognitio.
Sicut si aliquis habens veram cognitionem de animali quantum ad eius substantiam, tamen potest errare circa cognitionem accidentis, utrum scilicet sit album vel nigrum; et differentiae, utrum scilicet sit alatum vel quadrupes. In simplicibus autem nullo modo potest esse falsa cognitio: quia aut perfecte cognoscuntur, inquantum scitur eorum quidditas; aut nullo modo cognoscuntur, si non possit ad eam attingi. Cum ergo deus sit omnino simplex, non potest de eo haberi falsa cognitio per hoc quod aliquid de eo sciatur et aliquid nesciatur, sed per hoc quod non attingitur. Unde quicumque credit deum esse aliquid quod non est, puta corpus, vel aliquid huiusmodi, non adorat deum, quia nescit eum, sed aliquid aliud.
Samaritani autem falsam opinionem habebant de deo dupliciter. Primo, quia aestimabant eum esse corporeum, unde et credebant ipsum in uno loco corporeo tantum determinate ibidem adorari oportere. Deinde, quia non credebant eum esse super omnia, sed aequalem aliquibus creaturis: unde simul cum eo et idola adorabant, quasi sibi aequalia. Et ideo nesciebant eum, quia non attingebat ad veram cognitionem eius. Et ideo dicit dominus vos adoratis quod nescitis; idest, non adoratis deum, quia nescitis ipsum, sed phantasiam vestram, qua aliquid apprehenditis ut deum; Eph. IV, 17: sicut et gentes ambulant in vanitate sensus sui etc..
Quantum vero ad secundum, scilicet quantum ad diversitatem adorationis Iudaeorum, dicit nos adoramus quod scimus.
Et connumerat se Iudaeis, quia et Iudaeus erat secundum gentem, et etiam mulier opinabatur eum et prophetam et Iudaeum esse.
Nos adoramus quod scimus: quia Iudaei per legem et prophetas veram cognitionem seu aestimationem de deo habebant, in hoc quod non credebant ipsum esse corporeum, nec in uno loco determinato esse, quasi eius maiestas a loco capi possit; III Reg. VIII, 27: si enim caeli caelorum te capere non possunt, quanto magis domus haec quam aedificavi? nec etiam idola colebant; et ideo in Ps. Lxxv, V. 2 dicitur: notus in Iudaea deus.
Rationem autem huius assignat cum dicit quia salus ex Iudaeis est; quasi dicat: ideo vera notitia de deo habebatur solum a Iudaeis, quia futurum erat quod salus ex Iudaeis proveniret; et sicut principium sanitatis debet esse sanum, ita principium salutis, quae habetur per dei veram cognitionem et verum cultum, oportet veram cognitionem de deo habere: et ideo, quia ex eis principium salutis et causa, scilicet christus, provenire debebat, secundum illud gen. C. XXII, 18: in semine tuo benedicentur omnes gentes, oportet deum notum esse in Iudaea.
Provenit autem ex Iudaeis salus tripliciter. Primo quantum ad doctrinam veritatis, quia omnes gentes erant in erroribus; Iudaei autem in veritate permanebant; rom. C. III, 2: quid amplius est Iudaeo? quia tradita sunt eis eloquia dei.
Secundo quantum ad spiritualia dicta: nam prophetia, et alia dona spiritus sancti, prius eis data fuerunt, et ex eis devenerunt ad alios; Rom. XI, 17: tu, scilicet gentiles, cum esses oleaster, insertus es in illis, scilicet Iudaei; Rom. XV, 27: nam si spiritualium eorum, scilicet Iudaeorum, participes facti sunt gentiles, debent et in carnalibus ministrare illis.
Tertio quantum ad ipsum salutis auctorem, quia ex eis processit secundum carnem; rom. C. IX, 5: ex quibus christus est secundum carnem.
Consequenter cum dicit sed venit hora etc. Comparat aliam adorationem duabus primis: et primo ponit eminentiam eius ad alias; secundo praeeminentiae convenientiam, ibi nam et pater tales quaerit.
Sed attendendum est circa primum, secundum Origenem, quod supra loquens de tertia adoratione, cum dixit venit hora quando non in monte hoc neque in ierosolymis adorabitis patrem, non addidit dominus, et nunc est; hic vero de ipsa loquens, dicit venit hora, et nunc est: quia tunc locutus est de adoratione in patria, secundum quam perfectam dei cognitionem participabimus, quae nondum viventibus in hac carne mortali venit; hic vero loquitur de ea quae est in vita ista, quae iam venit per christum.
Et ideo dicit venit hora, et nunc est, quando veri adoratores adorabunt patrem in spiritu et veritate. Quod potest legi primo quidem, secundum chrysostomum, ut per hoc totum ostendatur eminentia istius adorationis ad adorationem Iudaeorum, ut sit sensus: sicut adoratio Iudaeorum praeeminet adorationi Samaritanorum, ita adoratio christianorum praeeminet ei quae est Iudaeorum; et hoc in duobus. Primo, quia illa est secundum carnales caeremonias, Hebr. IX, 10: in iustitiis carnis usque ad tempus correctionis impositis, haec vero est secundum spiritum.
Secundo vero, quia illa est secundum figuras: nam deo illae victimae, secundum quod sunt res quaedam, non placebant; unde in Ps. XLIX, 13, dicitur: numquid manducabo carnes taurorum, aut sanguinem hircorum potabo? et alibi, Ps. L, 18: sacrificium dedissem utique: holocaustis non delectaberis, inquantum scilicet sunt res quaedam; sed delectabatur in eis inquantum erant figura verae victimae, et veri sacrificii; Hebr. X, 1: umbram habet lex futurorum bonorum, non rerum ipsam imaginem etc.. Haec autem adoratio est in veritate, quia ipsa secundum se deo placet. Supra I, 17: gratia et veritas per iesum christum facta est.
Et ideo quantum ad primum dicit, quod veri adoratores adorabunt in spiritu, non in caeremoniis carnalibus; quantum ad secundum dicit in veritate, non in figura.
Secundo potest legi quod dominus per haec duo quae dicit, scilicet in spiritu et veritate, vult ostendere differentiam adorationis, non tantum ad illam Iudaeorum, verum etiam ad eam quae erat Samaritanorum.
Ad illam quidem Iudaeorum, per hoc quod dicitur et veritate: nam illa, ut dictum est, cum errore erat, quia adorabant quod nesciebant, ista vero est cum vera dei cognitione.
Tertio modo legitur ut per hoc quod dicit in spiritu et veritate, ostendatur conditio verae adorationis.
Ad hoc enim quod adoratio vera sit, duo requiruntur. Unum quod sit spiritualis: unde dicit in spiritu, idest in fervore spiritus; I Cor. XIV, 15: orabo spiritu, orabo et mente; Eph. V, 19: psallentes in cordibus vestris deo. Aliud, quod sit in veritate. Primo quidem fidei, quia nullus fervor spiritualis desiderii est ad merendum idoneus, nisi adsit veritas fidei; Iac. I, 6: postulet autem in fide nihil haesitans. Secundo vero in veritate, idest sine fictione et simulatione: contra quod dicitur Matth. VI, 5: amant in angulis orare, ut videantur ab hominibus. Sic ergo ad ipsam orationem requiritur fervor caritatis quantum ad primum, et veritas fidei quantum ad secundum, et rectitudo intentionis quantum ad tertium.
Sed dicit patrem, quia adoratio legis non erat patris, sed domini. Nos adoramus ut filii per amorem, illi vero adorabant ut servi per timorem.
Sic ergo hoc quod dicit veri, opponitur contra tria, secundum dictas expositiones.
Primo contra falsum adorationis ritum Samaritanorum; Eph. IV, 25: deponentes mendacium, loquimini veritatem. Secundo contra vanum et transitorium quod erat in caeremoniis carnalibus; Ps. IV, 3: ut quid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? tertio contra figurale; supra I, 17: gratia et veritas per iesum christum facta est.
Consequenter, cum dicit nam et pater tales quaerit, ostendit convenientiam tertiae adorationis ex duobus.
Primo ex voluntate et acceptione eius qui adoratur; secundo ex ipsius natura, ibi spiritus est deus.
Circa primum sciendum est quod ad hoc quod homo mereatur quod petit accipere, ea debet petere quae non sint contra voluntatem dantis, et eo modo quo acceptum est danti; et ideo cum oramus deum, esse debemus quales deus quaerit: deus autem tales quaerit qui scilicet eum adorent in spiritu et veritate, et in fervore caritatis, et veritate fidei; Deut. X, 12: et nunc, Israel, quid dominus deus tuus petit a te, nisi ut timeas dominum deum tuum, et ambules in viis eius, et diligas eum, ac servias domino deo tuo in toto corde tuo, ut bene sit tibi? mich. C. VI, 8: indicabo tibi, o homo, quid sit bonum, et quid deus requirat a te: utique facere iudicium, et diligere misericordiam, et sollicitum ambulare cum deo tuo.
Hoc autem ostendit ex natura ipsius, dicens spiritus est deus: nam, sicut dicitur Eccli. XIII, 19: omne animal diligit sibi simile, ergo deus intantum diligit nos, inquantum ei assimilamur; sed non assimilamur ei secundum carnalia, quia est incorporeus, sed secundum spiritualia, quia deus spiritus est; Eph. IV, 23: renovamini spiritu mentis vestrae.
Hoc autem quod dicit spiritus est deus, denotat in deo incorporeitatem; Lc. Ult., 39: spiritus carnem et ossa non habet. Item vivificationem, quia tota vita nostra est a deo, ut a principio effectivo. Est etiam deus veritas; infra XIV, 6: ego sum via, veritas et vita: et ideo in spiritu et veritate oportet adorare eum.
Consequenter cum dicit dixit ei mulier etc. Agitur hic de datore doni: quod respondet ei quod dominus dixerat si scires donum dei, et quis est qui dicit tibi, da mihi bibere, petisses utique. Et primo ponitur confessio mulieris; secundo doctrina christi, ibi ego sum qui loquor tecum.
Circa primum duo facit: primo enim profitetur mulier fidem christi venturi; secundo perfectionem doctrinae eius, ibi cum ergo venerit, ille annuntiabit nobis omnia.
Sciendum est ergo, quod mulier eorum quae dicta sunt altitudine fatigata, obstupuit, ea capere non valens. Dicit scio quia messias venit, qui dicitur christus; quasi dicat: ista verba non capio; sed veniet tempus quando veniet messias, et tunc sciemus omnia ista: messias enim Hebraice, unctus Latine, Graece christus Est. Sciebat autem mulier ista messiam venturum, edocta per libros Moysi, ubi christi adventus praenuntiatus est; Gen. Penult., 10: non auferetur sceptrum de Iuda, et dux de femore eius, donec veniat qui mittendus Est. Sicut autem Augustinus dicit, haec est prima locutio mulieris in qua nominat christum: ut det intelligere, quod post quinque sensus corporeos, iam inciperet redire ad virum legitimum.
Hic autem messias cum venerit, perfectam doctrinam proponet, cum dicit cum ergo venerit, ille annuntiabit nobis.
Et hoc praedixerat Moyses; Deut. XVIII, 18: prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum, similem eis; et ponam verba mea in ore eius, loqueturque ad eos omnia quae praecepero illi.
Et quia iam advocaverat mulier ista virum suum, intellectum scilicet et rationem, ideo dominus aquam doctrinae spiritualis ei propinat, optime manifestando se ei.
Et ideo dicitur dixit ei iesus: ego sum qui loquor tecum, scilicet christus; Sap. VI, 14: praeoccupat eos qui se concupiscunt, ut illis se prior ostendat; infra XIV, V. 21: ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum.
Non autem deus manifestavit se mulieri a principio: quia forte credidisset, et visum fuisset sibi ex vanitate loqui. Nunc autem paulatim in cognitione christi eam reducens, opportune revelavit se ipsum; Prov. XXV, 11: mala aurea in lectis argenteis, qui loquitur verbum in tempore suo. Et quidem interrogatur a Pharisaeis, utrum esset christus, infra X, 24: si tu es christus, dic nobis palam, et tamen eis non se manifeste revelavit, quia non ad discendum quaerebant, sed ad tentandum. Haec vero simplici mente loquebatur.
Thomas Aq. s Johannis 25