Thomas Aq. s Johannis 113
113
Supra prosecutus est dominus duas rationes confortantes apostolos, scilicet ex promissione Paracliti, et reditu sui; hic vero prosequitur tertiam rationem in qua confortavit eos ex promissione accessus eorum ad patrem, et primo promittit eis familiarem accessum eorum ad patrem: secundo assignat rationem dictorum, ibi haec in proverbiis locutus sum vobis.
Circa primum duo facit.
Primo dat fiduciae securitatem; secundo hortatur eos ad usum fiduciae, ibi usque modo non petistis quidquam etc..
Circa primum duo facit.
Primo excludit interpellationis necessitatem; secundo promittit impetrandi opportunitatem, ibi amen, amen dico vobis.
Si quid petieritis patrem in nomine meo, dabit vobis.
Dicit ergo in illo die non rogabitis me quidquam. Ubi secundum quod Augustinus dicit, ubi nos habemus rogabitis, Graeci habent quoddam verbum quod duo significat, scilicet petere et interrogare; et ideo potest dupliciter intelligi in illo die non me rogabitis quidquam, idest nihil a me petetis, vel nihil me interrogabitis.
Dicit ergo: in illo die. Quis autem sit iste dies, patet ex supra dictis scilicet iterum autem videbo vos. Quod potest intelligi de resurrectione, et de visione in gloria.
De primo exponitur, secundum chrysostomum in illo die, scilicet quando a mortuis resurrexero, me non interrogabitis quidquam; idest non dicetis: ostende nobis patrem, et huiusmodi.
Sed contra hanc expositionem obiicit Augustinus: quia discipuli post resurrectionem dicunt, Act. I, 6: si in tempore hoc restitues regnum Israel? et infra ult., 19, interrogat Petrus dicens: hic autem quid? sed, sustinendo expositionem chrysostomi, dicendum, quod dominus illum diem vocat non solum diem resurrectionis, sed etiam diem illum quo a spiritu sancto docendi erant; supra eodem: cum autem venerit ille spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem.
Et sic confuse loquens de tempore illo, includit etiam adventum spiritus sancti; quasi dicat in illo die, dato scilicet spiritu sancto, me non interrogabitis, quoniam scietis omnia per spiritum sanctum; I Io. II, 27: unctio docet nos de omnibus. Item, secundum eumdem: in illo die adventus spiritus sancti, non me interrogabitis quidquam, idest, nulla erit vobis necessitas me rogandi.
Sed numquid post resurrectionem apostoli non fecerunt aliquam orationem christo? videtur quod sic; II cor. C. XII, 8, dicit apostolus: propter quod ter dominum rogavi, idest christum.
Responsio. Dicendum, quod in christo erat duplex natura: scilicet humana, per quam est mediator dei et hominum: I Tim. II, 5, et divina, per quam est deus unus cum patre.
Christus autem secundum quod homo, non erat talis mediator ut numquam nos deo coniungeret, sicut aliqui mediatores qui numquam extrema coniungunt. Coniungit ergo nos patri. Eadem autem est coniunctio ad deum patrem et ad christum secundum divinam naturam; unde dicit: non necesse habebitis ut utamini mea mediatione, inquantum homo. Sic ergo in illo die non rogabitis me, quasi mediatorem, quia per vos habebitis accessum ad deum; sed rogabitis me ut deum. Et licet christus interpellet pro nobis, ut dicit apostolus ad Rom. VIII, 34, ecclesia tamen non rogat eum ut interpellantem: unde non dicimus: christe, ora pro nobis; sed rogat ipsum ut deum: inhaerens ei ut deo, per amorem et fidem.
Secundum Augustinum exponitur de die visionis gloriae, hoc modo: in illo die, quando videbo vos in gloria, me non rogabitis, idest, nil petetis, quia nil desiderandum remanebit, cum omnia bona superabundent nobis in patria; Ps. XV, 10: adimplebis me laetitia cum vultu tuo; et iterum, Ps. XVI, 15: satiabor cum apparuerit gloria tua. Item nil interrogabitis, quia pleni eritis cognitione dei; Ps. XXXV, 10: in lumine tuo videbimus lumen.
Sed contra utrumque obiicitur, quia sancti in patria orant: secundum illud iob V, 1: voca si est qui tibi respondeat, et ad aliquem sanctorum convertere. Et II mac.
Ult. Dicitur, quod hic orabat pro populo suo. Nec potest dici, quod pro aliis rogent, non pro se; quia dicitur Apoc. VI, 10: usquequo non iudicas sanguinem nostrum? item sancti interrogant: erunt enim aequales Angelis, ut dicitur Matth. XXII, 30, sed Angeli interrogant dicentes: quis est iste rex gloriae? et in Is. Lxiii, 1: quis est iste qui venit de edom? quae est vox Angelorum, secundum dionysium. Ergo et sancti interrogant.
Sed quantum ad utramque est duplex responsio.
Primo, quia tempus gloriae potest considerari dupliciter: secundum gloriae inchoationem, et secundum plenariam consummationem.
Tempus autem inchoationis gloriae est usque ad diem iudicii: nam sancti quantum ad animam receperunt gloriam, sed aliquid adhuc expectant ad recipiendum, scilicet gloriam corporis in se, et quantum ad alios, ut impleatur numerus electorum; et sic usque ad iudicii diem et petere possunt et interrogare, non tamen de his quae pertinent ad essentiam beatitudinis. Tempus autem gloriae consummatae plenarie est post diem iudicii, post quam nihil restat petendum, nihil cognoscendum; et de eo dicit in illo die, scilicet gloriae consummatae, nil petetis, nil interrogabitis.
Quod autem dicitur de Angelis, quod interrogant, verum est de mysteriis humanitatis et incarnationis christi, non autem divinitatis.
Hic promittit impetrandi opportunitatem: quod quidem continuatur dupliciter.
Uno modo, secundum chrysostomum, ut referatur ad tempus resurrectionis, et adventum spiritus sancti; quasi dicat: verum est quod in illo die resurrectionis et spiritus sancti non interrogabitis me, tamen habebitis meum auxilium, quia petetis in nomine meo, a patre, ad quem habebitis accessum per me.
Alio modo, secundum Augustinum: in illo die, gloriae meae, non rogabitis quidquam, sed interim, dum in peregrinatione huius miseriae conversamini, si quid petieritis patrem, dabit vobis. Et secundum hoc si quid petieritis patrem etc., non refertur ad hoc quod dicit in illo die, sed ad ea quae praecedunt illum diem.
Ponit autem dominus septem conditiones bonae orationis. Prima est ut petantur bona spiritualia; et hoc cum dicit si quid. Quod enim est penitus terrenum, etsi in se sit aliquid, comparatum tamen ad spiritualia, nihil est; Sap. VII, 8: divitias nihil esse duxi in comparatione illius; Ier. IV, V. 23: aspexi terram, et vacua erat et nihil.
Sed contra. Matth. VI, docet dominus petere temporalia, ibi: panem nostrum quotidianum. Sed dicendum, quod temporale petitum relatum ad spirituale iam est aliquid.
Secunda conditio est ut fiat cum perseverantia; et quantum ad hoc dicit petieritis, quasi perseverando; Lc. XVIII, 1: oportet semper orare, et non deficere; et I Thess. V, V. 17: sine intermissione orate.
Tertia, quod fiat cum concordia, cum dicit petieritis, in plurali; Matth. XVIII, 19: si duo ex vobis consenserint super terram, de omni re quamcumque petierint fiet illis a patre meo qui in caelis Est. Unde Glossa, rom. C. Ult., dicit, quod impossibile est multorum preces non exaudiri.
Quarta, ut procedat ex filiali affectu, cum dicit patrem. Qui enim ex timore petit, non patrem, sed dominum petit, vel hostem; Matth. VII, 11: si vos nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis pater vester qui in caelis est, dabit bona petentibus se? quinta, ut fiat cum pietate, idest cum humilitate, Ps. Ci, 18: respexit in orationem humilium, et non sprevit preces eorum, cum fide impetrandi, Iac. I, 6: postulet autem in fide, nihil haesitans; et ordinate, Iac. IV, 6: petitis, et non accipitis, eo quod male petatis.
Et quantum ad hoc dicit in nomine meo, quod est nomen salvatoris, in quo nomine petit qui pertinentia ad salutem petit, et eo modo quo potest salutem consequi; Act. IV, V. 12: non est aliud nomen sub caelo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri.
Sexta, ut fiat tempore debito; et ideo dicit dabit. Non enim oportet statim decidere, si non accipiat; sed profecto dabitur, etsi, ut in tempore congruo detur, differatur, ut magis crescat desiderium; Ps. Cxliv, 15: tu das escam illorum in tempore opportuno.
Septima, ut petat pro se; unde dicit vobis, quia aliquando pro aliis non exauditur, contrariantibus eorum demeritis, pro quibus fit petitio; Ier. VII, 16: tu ergo noli orare pro populo isto; et XV, 1: si steterint Moyses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum.
Hic hortatur eos ad usum datae fiduciae, et primo commemorat defectum praeteritum; secundo hortatur ad profectum futurum, ibi petite.
Defectus praeteritus est in non petendo; unde dicit usque modo non petistis quidquam.
Sed contra. Matth. X, 1 et Lc. IX, 1: dedit eis potestatem super omnia Daemonia, et ut languores curarent. Haec autem orando faciebant: ergo aliquid petierunt in nomine christi, et praecipue quia Lc. X, 17, dicitur a discipulis: domine, in nomine tuo etiam Daemonia subiiciuntur nobis.
Et ideo dicendum, quod hoc potest dupliciter exponi. Uno modo sic usque modo non petistis quidquam, quod scilicet esset aliquid magnum, in nomine meo. Nam petitiones curationum corporalium modicae sunt in comparatione ad alia magna quae orando facturi erant: nec dum spiritum adoptionis acceperant, quo ad spiritualia et caelestia anhelarent.
Et si dicis, quod petierunt aliquid magnum, supra XIV, 9: domine, ostende nobis patrem, dicendum, quod hoc non petebant a patre de quo hic agit, sed solum de christo homine confisi eum interpellabant mediatorem ut patrem ostenderet.
Alio modo, quia dicit: si quid petieritis patrem in nomine meo, in quo ante non petierant, non habentes perfectam cognitionem nominis christi.
Consequenter cum dicit petite et accipietis, hortatur eos ad profectum futurum, ut scilicet petant. Matth. VII, 7: petite et dabitur vobis. Petite, inquam, et accipietis, scilicet quod petitis, ut impleatur gaudium vestrum; Lc. X, 17: reversi sunt discipuli cum gaudio dicentes: domine, in nomine tuo etiam Daemonia subiiciuntur nobis.
Et hoc modo quod dicit gaudium vestrum sit plenum, ponitur ut finis exauditionis.
Vel potest poni sicut res petita, ut sit sensus petite et accipietis: hoc, inquam, petatis, ut gaudium vestrum sit plenum.
Ubi sciendum, quod obiectum gaudii est bonum concupitum. Cum enim desiderium sit motus appetitus in bonum et gaudium quies eius in eo, tunc gaudet homo quando quiescit in bono iam habito, ad quod desiderium movebatur. Sed gaudium proportionatur bono habito: et de bono creato non potest haberi gaudium plenum, quia non quietat plene desiderium et appetitum hominis: tunc ergo gaudium nostrum erit plenum quando habebimus bonum illud in quo superabundanter sunt omnia bona quae desiderare possumus. Et hoc bonum est solum deus, qui replet in bonis desiderium nostrum, ut dicitur in Ps.: CII. Ideo dicit petite, illud, ut gaudium vestrum sit plenum, scilicet frui deo et trinitate, ut Augustinus dicit, quo amplius non est; Ps. XV, 10: adimplebis me laetitia cum vultu tuo. Et quare? quia venerunt mihi omnia bona pariter cum illa, Sap. VII, 11, idest cum contemplatione divinae sapientiae.
114
Supra promisit dominus discipulis familiaritatem et accessum eorum ad patrem; hic rationem huius familiaritatis assignat.
Duo autem sunt quae dant homini fiduciam petendi ab aliquo et familiaritatem, scilicet notitia et dilectio: et ideo dominus hanc duplicem rationem assignat.
Prima sumitur ex manifesta patris cognitione; secunda ex speciali eius dilectione, ibi in illo die in nomine meo petetis.
Circa primum duo facit.
Primo commemorat praeteritam eorum de patre cognitionem imperfectam; secundo promittit perfectam, ibi venit hora cum iam non in proverbiis loquar vobis.
Imperfectam quidem cognitionem habebant, unde dicit haec in proverbiis locutus sum vobis. Proverbium proprie dicitur quod communiter est in ore omnium, sicut illud prov. C. XXII, 6: adolescens iuxta viam suam, etiam cum senuerit non recedet ab ea. Sed quia haec quandoque obscura sunt et metaphorica, inde est quod proverbium quandoque sumitur pro parabola, in qua aliud dicitur, aliud signatur. Et hoc modo accipitur hic proverbium pro parabola, idest pro parabolica locutione.
Potest autem hoc habere quadruplicem sensum. Primus est talis secundum litteram, ut referatur ad hoc quod immediate dixerat, hoc modo: dixi vobis: usque modo non petistis quidquam, et quod in nomine meo petetis, et sum quasi obscure et in proverbiis locutus; sed venit hora ut quae obscure dixi vobis, dicam statim in manifesto; unde subdit: ipse pater amat vos, et exivi a patre, et veni in mundum. Et sic videntur apostoli intellexisse, unde, his auditis, dicunt ei: ecce nunc palam loqueris etc..
Secundus sensus est ut hoc quod dicit haec in proverbiis locutus sum vobis, referatur ad totum quod in hoc evangelio legitur de doctrina christi; quod vero dicitur venit hora cum iam non in proverbiis loquar vobis, referatur ad tempus gloriae.
Quia enim nunc videmus per speculum et in aenigmate, idcirco haec quae dicuntur nobis de deo, in proverbiis proponuntur. Sed quia in patria videbimus facie ad faciem, ut dicitur I Cor. XIII, 12, ideo tunc non in proverbiis, sed palam de patre annuntiabitur nobis. Dicit autem de patre, quia nullus potest patrem videre in illa gloria nisi filio manifestante; Matth. XI, 27: nemo novit patrem nisi filius, et cui filius voluerit revelare.
Ipse enim est lux vera, dans nobis lucem, qua patrem videamus; supra VIII, 12: ego sum lux mundi.
Sed quia huic expositioni repugnat quod sequitur in nomine meo petetis: in quo nil petituri sumus, si de die gloriae intelligatur, quando satiabitur in bonis desiderium nostrum, ideo est alius sensus duplex.
Unus, secundum chrysostomum, sic: haec, scilicet quae nunc dixi vobis, in proverbiis, idest in quadam intricatione verborum, locutus sum vobis, non exprimens totaliter quae oportet vos cognoscere de me et patre meo, quia multa habeo vobis dicere quae non potestis portare modo: supra hoc cap.; sed venit hora, cum a mortuis scilicet resurrexero, cum iam non in proverbiis, idest obscure et per aenigmata, sed palam de patre meo annuntiabo vobis.
Nam per illos quadraginta dies quibus apparuit eis, multa mysteria eos docuit et multa de se et patre annuntiavit; et cum iam per fidem resurrectionis eum firmiter deum verum esse credentes elevati essent ad altiora; unde et subditur Act. I, 3: loquens eis de regno dei; Lc. Ult., 45: aperuit eis sensum ut intelligerent Scripturas.
Alius sensus est, secundum Augustinum, ut per hoc quod dicit haec in proverbiis locutus sum, promittat dominus se facturum eos spirituales. Differentia enim haec est inter spiritualem et animalem virum: quia animalis homo verba spiritualia accipit ut proverbia, non quod proverbialiter sint dicta, sed quia mens eius supra corporalia elevari non valens, sunt ei obscura; I Cor. II, 14: animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus dei. Spiritualis autem homo accipit spiritualia ut spiritualia. Discipuli autem a principio quasi animales erant, et quae dicebantur eis, obscura erant et sicut proverbia; sed postmodum a christo spirituales effecti et per spiritum sanctum edocti, spiritualia aperte capiebant. Et ideo dicit haec in proverbiis locutus sum vobis, idest, fuerunt vobis ut proverbia. Sed venit hora cum iam non in proverbiis loquar vobis; II Cor. III, V. 18: nos autem revelata facie gloriam domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur a claritate in claritatem tamquam a domini spiritu.
Hic ponitur secunda ratio fiduciae, sumpta ex dilectione patris ad discipulos, et primo ostendit patris dilectionem ad eos; secundo familiaritatem patris ad filium, ibi exivi a patre, et veni in mundum.
Circa primum duo facit.
Primo resumit eis factam promissionem; secundo assignat promissionis rationem, ibi ipse enim pater amat vos.
Circa primum duo facit. Primo resumit unum quod promiserat; secundo promittit eis fiduciam petendi. Unde dicit in illo die, scilicet quando annuntiabo vobis palam de patre, petetis in nomine meo: quia manifeste eum cognoscentes, scietis me esse ei aequalem et coessentialem, et per me habere accessum ad eum. Haec enim est petitio in nomine eius, sperare per christum habere accessum ad patrem; Ps. XIX 8: hi in curribus et hi in equis; nos autem in nomine domini dei nostri invocabimus. Tacet autem se rogaturum patrem pro eis; unde dicit et non dico vobis quia ego rogabo patrem etc..
Sed numquid non ipse orat pro nobis? immo: I Io. II, 1: advocatum habemus apud patrem iesum christum iustum; Hebr. VII, 25: accedens per semetipsum ad deum salvare potest.
Et ad hoc dicendum primo, secundum Augustinum, quod hoc dicit ad removendum, se de cetero esse ut personam interpellantem inquantum homo. Sic in illo die, quando palam annuntiabo et petetis in nomine meo et cognoscetis me esse unum cum patre et quod non sim persona interpellans; sed inquantum deus simul cum eo interpellans exaudiam.
Alio modo, secundum chrysostomum, hoc forte dicit, ne forte credant discipuli quod ita sint per filium impetraturi quod ipsi non habebant immediatum accessum ad patrem, quasi dicat: modo ad me recurritis, ut pro vobis interpellem, sed tunc tantam fiduciam habebitis apud eum quod etiam ipsi a patre petere poteritis in nomine meo, non indigentes alio introducente.
Sed numquid apostoli non indiguerunt christo homine ad interpellandum? alias, cum ipse interpellet, superflua erit eius interpellatio.
Sed dicendum, quod non interpellat pro eis tamquam pro absentibus et accessum habere non valentibus, sed faciens preces eorum exaudibiliores.
Hic rationes promissionis assignat, quae est amor patris ad eos, et primo ponit patris dilectionem; secundo dilectionis probationem, ibi quia vos me amastis.
Dicit ergo: ideo non dico quia rogabo patrem pro vobis (per hoc enim videretur quod ipse non amaret eos), sed utique ipse pater, qui amat omnia, volendo eis bonum naturae, Sap. II, 35: diligis omnia quae sunt, et nihil odisti eorum quae fecisti, amat vos, apostolos et sanctos, quodam privilegiato amore, volendo vobis summum bonum, idest seipsum; Deut. XXXIII, 3: dilexit populos: omnes sancti in manu illius sunt, quia ad hoc dilexit; Sap. III, 1: iustorum animae in manu dei sunt.
Probationem huius ostendit ex duobus: scilicet ex amore discipulorum ad christum, et ex fide.
Quantum ad primum dicit quia vos me amastis: quae quidem probatio non est per causam, quia, ut dicitur I Io. IV, 10: non quasi nos dilexerimus eum; sed quoniam ipse prior dilexit nos: sed est per signum, quia hoc ipsum quod nos deum diligimus, est signum quod ipse amat nos: quod enim possumus eum amare, est ex dono dei; Rom. V, V. 5: caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis; supra XIV, 21: qui diligit me, diligetur a patre meo.
Quantum ad secundum dicit et credidistis quia a deo exivi. Sine fide enim impossibile est placere deo: Hebr. XI, 6. Fides autem est nobis ex amore dei: donum enim dei est, ut dicitur Eph. II, 8. Donum autem non datur nisi ex amore dantis. Credere autem et amare christum inquantum a deo exivit, satis est evidens signum amoris dei, quia propter quod unumquodque, et illud magis.
Qui ergo amat christum, qui a deo exivit, amor eius praecipue retorquetur in deum patrem; non autem si amat eum in quantum hominem.
Sed quia mentionem fecit de exitu suo a patre, hic manifestius explicans dicit exivi a patre, et veni in mundum. Ubi ostendit familiaritatem suam ad patrem, et primo ponit eius a patre exitum; secundo eius ad patrem reditum, ibi iterum relinquo mundum, et vado ad patrem.
Est autem duplex processio filii a patre: una scilicet aeterna, alia temporalis.
Aeternam quidem designat cum dicit exivi a patre, ab eo aeternaliter genitus.
Sed notandum, quod omne quod exit ab aliquo, fuit prius in eo. Aliquid autem est in aliquo tripliciter. Uno modo sicut contentum in continente; alio modo sicut pars in toto; tertio modo sicut accidens in subiecto et sicut effectus in causa: et secundum hoc dicuntur aliqua ab eis exire. Sed primis duobus modis exit aliquid idem numero existens; puta idem numero vinum de dolio, et eadem pars a toto. Sed aliis duobus modis non exit idem numero. Haec autem non sunt dicenda de deo: quia cum deus sit summe simplex, nec sit in loco nisi metaphorice, non potest dici quod filius sit in eo sicut pars vel sicut contentum, sed in eo erat per unitatem essentiae; supra VIII, 16: ego et pater unum sumus. Tota enim essentia patris est tota essentia filii, et e converso; et ideo non exit eo modo a patre quo praedicta.
Nam quod exit a toto ut pars, est distinctum ab eo per essentiam: nam pars a toto exiens fit ens actu, quae in eo erat ens in potentia. Et similiter quod exit a toto continente, loco distinguitur; sed filius a patre non exit localiter, quia omnia implet, secundum illud Ier. XXIII, 24: caelum et terram ego impleo, nec divisibiliter: quia pater impartibilis est; sed exit ab eo per personalem distinctionem. Sic ergo in exitu, inquantum praesupponit inhaerentiam, designatur essentiae unitas; inquantum insinuat processum quemdam, designatur distinctio personalis; Ps. XVIII, 7: a summo caelo, scilicet deo patre, egressio eius. Et Ps. Cix, 3: ex utero ante Luciferum genui te. Sed in rebus corporalibus res exiens ab aliquo iam non est in eo, cum exeat per separationem essentiae vel loci. Hic autem quia non est exitus talis, ideo sic ab aeterno a patre exiit quod tamen ab aeterno sit in eo: et sic quando est in eo, exit, et quando exit, est in eo: ita ut semper exeat, et semper sit in eo.
Temporalem autem processionem eius designat dicens et veni in mundum. Sicut autem exitus a patre ab aeterno non est localiter, ita nec adventus eius in mundum est localis: quia cum filius sit in patre et e converso, sicut pater omnia implet, ita et filius; nec est quo localiter moveatur. Dicitur ergo venisse in mundum, inquantum naturam humanam assumpsit, quantum ad corpus, habentem originem ex mundo, non mutando locum; supra I, 11: in propria venit, et sui eum non receperunt.
Consequenter cum dicit iterum relinquo mundum, et vado ad patrem, agit de reditu suo ad patrem: et primo ponit recessum eius a mundo, dicens iterum relinquo mundum, non subtrahendo suae gubernationis providentiam, quia simul cum patre semper mundum gubernat, et semper cum fidelibus est per gratiae opitulationem; matth. C. Ult., 20: ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi. Relinquit ergo mundum subtrahendo se a conspectu corporali mundanorum.
Secundo ponit reditum suum ad patrem, cum dicit vado ad patrem, quem numquam deseruerat. Vadit autem inquantum se obtulit patri in passione; Eph. V, 2: obtulit semetipsum oblationem et hostiam deo. Item inquantum per resurrectionem, secundum quod homo configuratus est patri in immortalitate; Rom. VI, 10: quod autem vivit, vivit deo. Item inquantum in ascensione ascendit ad caelos, in quo specialiter refulget divina gloria; Mc. Ult., 19: dominus quidem iesus postquam locutus est eis, assumptus est in caelum, et sedet a dextris dei; supra eodem: vado ad eum qui me misit; et nemo ex vobis interrogat me, quo vadis?
115
Positis rationibus et verbis consolantibus apostolos, hic ponitur effectus ipsorum in discipulis, et primo ponitur discipulorum affectio; secundo ostenditur ipsorum conditio, ibi respondit eis iesus; tertio assignatur praedictorum intentio, ibi haec locutus sum vobis etc..
Affectio discipulorum est confessionis et credulitatis, unde dicunt ecce nunc palam loqueris. Ubi tria confitentur de christo; scilicet doctrinae claritatem, scientiae certitudinem, et divinam originem.
Primum confitentur cum dicunt ecce nunc palam loqueris, et proverbium nullum dicis. Si enim diligenter advertimus, vix in aliquo loco sacrae Scripturae ita exprimitur christi origo, sicut hic, cum dicit: palam de patre meo annuntiabo vobis, et, exivi a patre, et veni in mundum. Et ideo credentes hanc promissionem, qua dixit, palam de patre meo annuntiabo vobis, eis completam esse, ita ut non alia manifestatione indigeant, dicunt ecce nunc palam loqueris. Sed, ut Augustinus dicit, ita adhuc ignorantes erant discipuli, ut se non intelligere ignorent. Non enim promiserat eis in illa hora se sine proverbiis locuturum, sed in hora resurrectionis vel gloriae. Tamen quantum ad ipsos discipulos iam clarius eis fuit locutus tunc, quamvis alia claritas sermonum eius esset expectanda. Infra XVIII, V. 20: ego palam locutus sum mundo.
Secundum confitentur cum dicunt nunc scimus quia scis omnia. Et quidem in superficie verborum satis evidens argumentum est certae et perfectae scientiae quando quis manifestat quae dicit: signum enim scientis est omnino posse docere, unde dicitur Prov. XIV, 6, quod doctrina prudentium facilis Est. Quae enim nostrum superant intellectum, non plane verbis explicamus.
Sed tamen hoc apostoli dicunt propter aliam intentionem, quia scilicet dominus scit omnia cordis eorum secreta, et de his quae dubitant satisfacit: consolatur eos promittendo gaudium spiritus sancti, et iteratam sui visionem et patris amorem. Et ideo dicunt nunc scimus quia scis omnia, scilicet secreta cordium; infra ult., 17: tu omnia nosti; sap. C. VIII, 8: domino deo nostro nota sunt omnia, antequam fiant.
Unde subdunt et non est opus tibi ut quis te interroget.
Quod videtur praedictis contradicere. Dicunt enim quod scit omnia; scientis autem non est interrogare, sed interrogari: quomodo ergo non est ei opus ut quis eum interroget? sed dicendum, quod hoc dicunt, ut innuant quod etiam secreta cordium novit, quia et ante interrogationem eis satisfecit supra cum dicerent inter se: quid est quod dicit nobis modicum? nihilominus tamen christus interrogat et interrogatur, non quia opus sit ei, sed nobis.
Tertium confitentur cum dicunt in hoc credimus quia a deo existi: et quidem convenienter, scire enim omnia et etiam secreta cordium, est proprium divinitatis; Ier. XVII, 9: pravum est cor hominis et inscrutabile: quis cognoscet illud? ego dominus scrutans cor et probans renes. Et ideo dicunt a deo existi, consubstantialis patri, et verus deus.
Hic ponitur discipulorum conditio, quae est infirmitatis: ubi primo exprobrat fidei eorum tarditatem; secundo tribulationem futuram imminentem; tertio ostendit se immunem ab omni eorum detrimento.
Quantum ad primum dicit modo creditis. Quod si accipiatur interrogative, est exprobratio tarditatis eorum ad credendum, quasi diceret: usque modo distulistis credere? si vero accipiatur remissive, exprobrat fidei ipsorum instabilitatem, quasi diceret: verum est quod nunc creditis, sed statim, quando tradar, dimittetis me; Lc. VIII, 13: ad tempus credunt, et in tempore tentationis recedunt.
Ecce venit hora, et iam venit, ut dispergamini unusquisque in propria, et me solum relinquatis. Hic ponitur eis imminens tribulatio et scandalum.
Unde sciendum est, quod imminente huiusmodi scandalo, quae antea per christum adepti fuerant amiserunt. Adepti enim fuerant christi societatem, passionem, et rerum exonerationem, et omnem communem modum vivendi. Unde haec tria enumerat Petrus, Matth. XIX, 27, dicens: ecce nos, scilicet omnes, quantum ad tertium, reliquimus omnia, quantum ad secundum, et secuti sumus te, quantum ad primum. Et haec amiserunt: et ideo hoc eis praedixit dominus, dicens ecce venit hora, et iam venit, ut dispergamini, quantum ad tertium, propter timorem qui vobis dominabitur, ita ut nec simul possitis fugere; Zach. XIII, 7: percute pastorem, et dispergentur oves gregis etc..
Unusquisque in propria, quantum ad secundum, idest ad animum possidendi propria; unde Petrus cum aliis reversi sunt ad navem, et propria; infra ult., 3: exierunt, et ascenderunt in navim. Et me solum relinquatis, quantum ad primum; iob XIX, 14: fratres mei dereliquerunt me, et qui me noverunt, obliti sunt mei; Is. Lxiii, 3: torcular calcavi solus.
Sed discipulorum scandalo christus nullum patitur detrimentum; unde dicit et non sum solus, quia pater mecum est, quasi diceret: etsi sum unum cum patre per unitatem essentiae, non sum solus per distinctionem personalem: unde non sic a patre exivi ut ab eo recederem.
Hic ponit dominus suam intentionem de doctrina sua: et primo ponit doctrinae suae utilitatem; secundo necessitatem in mundo pressuram habebitis.
Utilitas doctrinae est pax, unde dicit: dico quod ad hoc deducemini, ut me solum relinquatis: et propter hoc propono vobis doctrinam meam, ne in hac derelictione persistatis: et propter hoc scilicet omnia quae dixi vobis in sermone, vel omnia quae in toto evangelio locutus sum vobis, ut, ad me redeuntes, in me pacem habeatis.
Finis enim evangelii est pax in christo; Ps. Cxviii, 165: pax multa diligentibus nomen tuum. Cuius ratio est, quia pax cordis opponitur eius perturbationi, quae oritur ex malis supervenientibus et crescentibus. Si quis autem habeat aliquando luctum vel gaudium superexcedens illa mala, patet quod perturbatio non manet. Et inde est quod homines mundani, qui deo per amorem non sunt coniuncti, habent tribulationes absque pace; sed sancti qui deum per amorem habent in corde, etsi ex mundo habeant tribulationes, in christo habent pacem; Ps. Cxlvii, 14: qui posuit fines tuos pacem. Finis enim noster hic debet esse ut pacem habeamus in deo; Ps. Lxxvi, 3: renuit consolari anima mea, scilicet in rebus mundi, sed ubi memor fui dei, delectatus sum.
Necessitas autem huius pacis est illata vexatio a mundo; unde dicit in mundo pressuram habebitis. Et primo praenuntiat futuram angustiam; secundo dat contra eam fiduciam.
Quantum ad primum dicit in mundo pressuram habebitis, idest a mundanis; I Io. III, V. 13: nolite mirari si odit vos mundus; supra XV, 19: quia ego elegi vos de mundo, propterea odit vos mundus.
Quantum ad secundum dicit confidite: ego vici mundum. Ipse enim liberat nos; Eccli. LI, 6: liberavit me a pressura flammae.
Quasi diceret: recurratis ad me, et habebitis pacem: et hoc ideo quia ego vici mundum, qui vos premit.
Vicit christus mundum, primo quidem auferendo ei arma quibus impugnat: haec autem sunt eius concupiscibilia; I io. C. II, 16: omne quod est in mundo, aut est concupiscentia oculorum, aut concupiscentia carnis, aut superbia vitae: quia scilicet divitias vicit per paupertatem; Ps. Lxxxv, 1: inops et pauper sum ego; Lc. IX, 58: filius hominis non habet ubi caput suum reclinet.
Honorem per humilitatem; Matth. XI, 29: discite a me quia mitis sum et humilis corde.
Voluptates per passiones et labores; Phil. II, V. 8: factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Item supra IV, 6: iesus autem fatigatus ab itinere sedebat sic supra fontem; Ps. Lxxxvii, 16: in laboribus sum ego a iuventute mea. Qui ergo sic ista vincit, vincit mundum: et hoc est quod facit fides; I Io. V, 4: haec est victoria quae vincit mundum, fides nostra: quia cum sit substantia sperandarum rerum, quae sunt bona spiritualia et aeterna, facit nos contemnere bona carnalia et transitoria.
Secundo vicit mundum, mundi principem excludendo; supra XII, 31: nunc princeps huius mundi eiicietur foras; Col. II, 15: expolians principatus et potestates, traduxit confidenter, palam triumphans illos in semetipso.
Ex quo praebuit nobis diabolum ut a nobis vincendum; iob XL, 24: numquid illudes ei quasi avi, aut ligabis eum ancillis tuis? ad litteram, post passionem christi, iuvenculae ancillae christi et parvuli illudunt ei.
Tertio homines mundi ad se convertendo.
Mundus rebellabat movendo seditiones per homines mundi, quos christus ad se traxit; supra XII, 32: ego si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Unde supra VII, V. 19, dicunt: ecce totus mundus post eum vadit. Sic ergo non debemus timere pressuras quia victus est; I Cor. XV, 57: deo autem gratias, qui dedit nobis victoriam per iesum christum.
116
(Jn 17)
Supra dominus confortavit discipulos exemplo et exhortatione; in parte ista confortat eos oratione: in qua quidem oratione tria facit.
Primo orat pro seipso; secundo pro discipulorum collegio, ibi manifestavi nomen tuum hominibus quos dedisti mihi de mundo; tertio pro universo fideli populo, ibi non pro eis rogo tantum, sed pro eis qui credituri sunt.
Circa primum tria facit.
Primo proponit petitionem; secundo petitionis fructum, ibi ut filius tuus clarificet te etc.; tertio petitionis exaudiendae meritum, ibi ego clarificavi te etc..
Circa primum primo ponitur orandi ordo; secundo orandi modus; tertio orationis verba.
Ordo orandi est congruus, quia post exhortationem; unde dicit haec locutus est iesus. In quo datur nobis exemplum, ut quos instruimus verbo, iuvemus orationum suffragio, quia sermo divinus maxime habet effectum in cordibus auditorum, cum oratione fulcitur, per quam divinum auxilium imploratur; II Thess. Ult., 1: orantes simul etiam pro nobis, ut deus aperiat nobis Ostium sermonis. Unde et finis sermonis nostri debet ad orationem terminari; Eccli. XLIII, 29: consummatio sermonum ipse est.
Modus decens, quia sublevatis oculis in caelum. Differentia est enim inter orationem christi et orationem nostram: nam oratio nostra est solum ad necessitatem, sed oratio christi est magis ad instructionem.
Nulla enim necessitas inerat sibi orandi, qui simul cum patre exaudit.
Instruxit autem nos in hoc, et verbo et facto. Facto quidem, sublevando oculos, ut et nos in oratione nostra oculos ad caelum levemus; Ps. Cxxii, 1: ad te levavi oculos meos, qui habitas in caelis. Et non tantum oculos nostros, sed etiam operationes nostras in deum referendo; secundum illud thren. C. III, 41: levemus corda nostra cum manibus ad dominum in caelos.
Verbo autem, quia manifeste orationem protulit; unde dicit et dixit, ut scilicet quos instruxerat docendo, instrueret orando. Non solum enim verbum christi, sed et facta eius, nostra instructio est.
Verba autem eius sunt efficacia; unde dicit pater, venit hora: quae quidem efficacia causatur ex tribus. Scilicet ex orantis affectu: filius enim orat patrem, cuius est patrem ex amore quaerere, et ex amore rogare; unde dicit pater, ut per hoc det intelligere, ut filiali affectu oremus deum; ier. C. III, 19: patrem vocabis me, et post me ingredi non cessabis.
Secundo ex orandi necessitate; unde dicit venit hora, passionis, de qua supra II, 4: nondum venit hora mea. Hora inquam, non tempus, non dies, quia statim capiendus erat etc.. Nec hora fatalis necessitatis, sed suae ordinationis et beneplaciti. Et convenienter rogaturus interponit tribulationes, quia in eis maxime deus exaudit; Ps. Cxix, 1: ad dominum, cum tribularer, clamavi et exaudivit me; II Paral. XX, 12: cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui ut oculos nostros dirigamus ad te.
Tertio ex petitionis tenore; unde dicit clarifica filium tuum.
Sed cum filius dei sit ipsa sapientia, I Cor. I; haec autem maximam claritatem habeat, Sap. VI, 13: clara est, et quae numquam marcescit sapientia: quomodo dicitur claritas clarificari, praesertim cum ipse sit splendor patris? Hebr. I, 3.
Sed dicendum, quod christus tripliciter petebat clarificari a patre. Scilicet in passione: et hoc per multa miracula quae tunc ostensa sunt, cum sol obscuratus est, scissum est velum templi et monumenta aperta sunt. Et de hoc dicitur supra XII, 28: et clarificavi, scilicet miraculis ante passionem, et iterum clarificabo, in passione. Unde dicit, secundum hoc, clarifica, in passione me ostendendo esse filium tuum. Unde centurio visis miraculis dixit: vere filius dei erat iste.
Secundo in resurrectione. Anima enim illa sancta semper deo coniuncta fuit habens gloriam ex dei visione; supra, I, 14: vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae et veritatis. Nam a principio conceptionis quantum ad animam habuit claritatem, sed in resurrectione habuit claritatem corporis, de qua Phil. III, 21: reformabit corpus humilitatis nostrae, configuratum corpori claritatis suae.
Tertio in notitia omnium populorum; sap. C. VIII, 10: habeo per hanc claritatem ad turbas, et honorem apud seniores.
Et sic dicit clarifica, idest, manifesta toti mundo me esse filium tuum, scilicet proprium, et hoc nativitate, non creatione: contra Arium dicentem, filium dei esse creaturam, veritate, non nuncupatione: contra Sabellium dicentem, quod idem est qui dicitur pater, et qui dicitur filius, origine, non adoptione: contra Nestorium, qui dixit christum esse filium adoptivum.
Hic ponitur fructus clarificationis, et primo proponit fructum; secundo exponit, ibi sicut dedisti ei potestatem omnis carnis.
Fructus autem clarificationis filii est clarificatio patris, unde dicit ut filius tuus clarificet te.
Et sciendum, quod audiens Arius dominum dicentem clarifica filium tuum, opinatus est patrem maiorem filio: quod quidem verum est secundum humanitatem. Supra XIV, 28: pater maior me Est. Et ideo, ut ostendat aequalitatem eius ad patrem secundum divinitatem, subiungit ut filius tuus clarificet te, scilicet in notitia hominum. Gloria enim est clara cum laude notitia. Deus autem olim erat clarus apud Iudaeos, quia notus in Iudaea deus, Ps. Lxxv, 2, sed postea per filium notus est per totum mundum. Sed et sancti viri bonis operibus notitiam dei clarificant.
Matth. V, 16: videant opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum qui in caelis Est. Unde supra VIII, 50: ego gloriam meam non quaero: est qui quaerat et iudicet.
Hic ponit petitionis fructum, et primo ponit beneficium a christo collatum hominibus; secundo ostendit hoc beneficium ad gloriam patris pertinere, ibi haec autem est vita aeterna.
Dicit ergo ut filius tuus clarificet te; et hoc sicut dedisti ei potestatem omnis carnis. Sciendum est enim, quod agentis cuiuslibet, quod agit ab alio, intentio est reducere suum effectum in causae manifestationem: nam ex actione principii quod est de principio, manifestatur ipsum principium. Filius autem quidquid habet, a patre habet, et ideo oportet quod per ea quae facit, patrem manifestet, et ideo dicit dedisti ei potestatem, super omnes homines. Sed et filius per hanc potestatem debet eos ad tui cognitionem, quae est vita aeterna, perducere. Et sic est sensus filius clarificet te, sicut dedisti ei potestatem omnis carnis, idest omnis hominis, Lc. III, 6: videbit omnis caro salutare dei. Dedisti, inquam, secundum Hilarium, dando per aeternam generationem naturam divinam, per quam habet potestatem omnia continendi; Matth. XI, 27: omnia mihi tradita sunt a patre meo. Et supra V, 20: pater diligit filium, et omnia demonstrat ei quae ipse facit. Vel dedisti ei, scilicet christo homini, propter consortium personale ad filium tuum, ut sic caro haberet potestatem super carnem; Matth. Ult., 18: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Dan. C. VII, 14: dedit ei, scilicet filio hominis, potestatem et honorem et regnum.
Ad hoc, inquit, dedisti, ut scilicet sicut tu habes potestatem ut non ab homine aliquid accipias, sed ut teipsum ei conferas, ita et christo homini, ut omne quod dedisti ei, per aeternam praedestinationem, det eis, sibi datis, vitam aeternam. Supra X, 27: oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas.
Sed numquid vita aeterna data hominibus pertinet ad gloriam patris? immo, quia haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum deum verum, et quem misisti iesum christum; idest, ut clarificetur pater in notitia hominum.
Sed hic duo sunt exponenda. Primo quidem quid est hoc quod dicit haec est vita aeterna ut cognoscant. Circa quod sciendum est, quod illa proprie vivere dicimus quae se ipsa movent ad operandum; quaecumque autem non nisi ab aliis moventur, non dicuntur viventia, sed mortua: et ideo omnes operationes ad quas operans movet se, dicuntur opera vitae, sicut velle, intelligere, sentire, augeri et moveri.
Dicitur autem aliquid vivere, dupliciter: aut quia habet opera vitae in potentia, et sic dormiens dicitur vivere vita sensitiva, quia habet potestatem movendi se, licet actu non moveatur; aut quia iam exercet opera vitae in actu, et tunc perfecte dicitur aliquid vivere: unde somnus dicitur dimidium vitae.
Inter opera autem vitae altius est opus intelligentiae, quod est intelligere; et ideo operatio intellectus maxime est vita. Sicut autem idem est sensus actu et sensibile in actu, ita intelligens in actu et res intellecta in actu.
Cum ergo intelligentia sit vita et intelligere sit vivere, sequitur quod intelligere rem aeternam sit vivere vita aeterna, deus est autem res aeterna, intelligere ergo et videre deum est vita aeterna.
Et ideo dominus dicit, quod in visione consistit vita aeterna, scilicet principaliter secundum totam suam substantiam. Amor autem est movens ad hanc, et quoddam eius complementum: nam ex delectatione quae est in fruitione divina, quam facit caritas, est complementum et decor beatitudinis: sed eius substantia in visione consistit; I Io. III, V. 2: videbimus eum sicuti est.
Secundo exponendum est hoc quod dicit te solum verum deum. Manifestum est enim quod christus loquebatur ad patrem, cum ergo dicat te solum verum deum, videtur quod solus deus pater sit deus verus. Quod quidem concedunt Ariani dicentes, filium differre a patre per essentiam, cum sit substantia creata, magis tamen et perfectius inter omnes creaturas patris divinitatem participans, intantum quod dicatur deus, sed non verus, quia non est deus per naturam, sed solus pater.
Sed contra hoc arguit Hilarius. Constat enim quod cum volumus scire de re aliqua utrum sit vera, ex duobus scire possumus: scilicet ex natura et ex virtute eius. Verum enim aurum est quod habet veri auri speciem; quod quidem scimus, si facit veri auri operationem. Si ergo habemus de filio quod habeat veram dei naturam, et hoc per veram operationem divinitatis, quam exercet, manifestum est quod est verus deus. Quod autem exerceat filius vera opera divinitatis, patet supra V, 19: quaecumque pater facit, haec et filius similiter facit. Et iterum dicit: sicut pater habet vitam in semetipso, non quidem participatam, ita et filio dedit vitam habere in semetipso; I Io. Ult., V. 20: ut simus in vero filio eius iesu christo.
Hic est verus deus et vita aeterna.
Dicit autem te solum deum, secundum Hilarium, non excludens aliquid. Unde non dicit absolute te solum, sed addit et quem misisti iesum christum; quasi diceret ut cognoscant te et quem misisti iesum christum, esse unum solum et verum deum: secundum illum modum loquendi: tu solus altissimus, iesu christe, cum sancto spiritu. Nec facit mentionem de spiritu sancto: quia ubicumque ponuntur pater et filius, et praecipue in his quae ad maiestatem divinitatis pertinent, cointelligitur spiritus sanctus, qui est nexus amborum.
Vel secundum Augustinum de trinitate, hoc dicit ad excludendum errorem quorumdam dicentium, quod haec est falsa: pater est deus, et filius est deus, et spiritus sanctus est deus; sed haec est vera: pater et filius et spiritus sanctus sunt unus deus. Et ratio istorum erat, quia, ut ab apostolo dicitur I Cor. I, 24, christus est dei virtus et dei sapientia. Manifestum est autem quod nullus potest dicere aliquem deum nisi habeat virtutem et sapientiam divinam.
Cum ergo isti vellent quod pater esset sapientia, quae est filius, dicebant ulterius, quod pater sine filio consideratus non esset deus, et etiam filius et spiritus sanctus. Et quia in missione designatur incarnatio filii dei, ideo per hoc quod dicit et quem misisti iesum christum, datur intelligi quod in vita aeterna gaudebimus etiam de humanitate christi; Is. XXXIII, 17: regem, idest christum, in decore suo videbunt. Supra X, V. 9: ingredietur, et pascua inveniet.
Hic ponitur meritum exaudiendae petitionis, et primo commemorat meritum; secundo postulat praemium, ibi et nunc clarifica me tu, pater.
Commemorat autem duplex meritum.
Scilicet doctrinae, dicens ego te clarificavi, scilicet in notitia hominum, manifestando per doctrinam; Is. XXIV, 15: in doctrinis glorificate deum. Item obedientiae: unde subdit opus consummavi.
Utitur praeterito pro futuro, scilicet clarificavi idest, clarificabo; et consummavi, idest consummabo: et hoc, quia iam inchoatum erat, et iterum quia imminebat hora passionis, quando hoc opus consummatum est.
Quod dedisti mihi, non iussisti: non enim sufficit quod christo et nobis mandetur divinitus; quia quidquid christus secundum quod homo fecit et nos facere possumus, est ex dono dei; Sap. VIII, 21: scivi quia non possum esse continens, nisi deus det.
Dedisti, inquam, mihi, per donum gratiae, ut facerem, idest, ut consummarem; eccli.
XXXVIII, 31: cor suum dabit in consummationem.
Sed quia obedientiae, et doctrinae christi praemium est gloria; Phil. II, V. 8: factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis; propter quod et deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen: ideo postulat praemium, dicens et nunc clarifica me tu, pater.
Quod non est intelligendum ut quidam putaverunt, sicut Augustinus dicit, quod natura humana in christo a verbo suscepta aliquando convertatur in verbum, et homo mutetur in deum; quia hoc nihil aliud esset quam ipsam naturam annihilari. Omne enim quod ita in aliud convertitur quod illud in quod convertitur non augeatur, annihilari videtur: divino autem verbo dei nihil augeri potest.
Et ideo, secundum Augustinum, intelligendum est et nunc clarifica me tu, pater, de praedestinatione christi hominis. Nam aliquid habemus in praedestinatione divina, et in effectu rei. Homo autem christus iesus, sicut et alii homines, praedestinatus fuit a deo patre; Rom. I, 4: qui praedestinatus est filius dei etc.. Et secundum hoc dicit et nunc, idest postquam clarificavi te, et consummavi opus quod dedisti mihi ut faciam, clarifica me tu, pater, apud temetipsum; idest, fac me sedere ad dexteram tuam; et hoc claritate quam habui priusquam mundus fieret, apud te, idest in tua praedestinatione; Mc. Ult., 19: dominus quidem iesus assumptus est in caelum, et sedet a dextris dei.
Vel aliter, secundum Hilarium.
Nam gloria hominum est quaedam conformitas ad gloriam dei, quamvis inaequalis; christus autem secundum quod deus, habuit gloriam ab aeterno apud patrem, scilicet divinam, et aequalem patri. Petit ergo hic quod in humanitate clarificetur, ut scilicet id quod ex tempore erat caro, et in corruptione transformata, gloriam eius, quae sine tempore est, claritatis acciperet. Non tamen aequalem, sed similem: ut scilicet sicut ab aeterno apud patrem immortalis et ad dexteram consedens fuit, ita et secundum quod homo immortalis efficiatur, et ad dei dexteram exaltetur.
Thomas Aq. s Johannis 113