Thomae Aq. ad Rm 57
58
075 (Rm 13,1-7)
Postquam apostolus ostendit qualiter se debeat homo exhibere deo, utendo donis gratiae eius hic ostendit quomodo debeat se exhibere proximo: et primo quantum ad superiores; secundo quantum ad omnes, ibi nemini quicquam debeatis, etc.. Circa primum duo facit
Primo inducit homines ad subiectionem quam debent superioribus; secundo ad exhibendum subiectionis signum, ibi ideo et tributa praestatis, etc.. Circa primum tria facit
Primo proponit documentum; secundo rationem assignat, ibi non enim est potestas, etc.; tertio infert conclusionem intentam, ibi ideoque, etc.. Circa primum considerandum est quod quidam fideles in primitiva ecclesia dicebant terrenis potestatibus se subiici non debere propter libertatem, quam consecuti erant a Christo, secundum illud io. Viii, v. 36: si filius vos liberaverit, vere liberi eritis. Sed libertas per Christum concessa, est libertas spiritus qua liberamur a peccato et morte, sicut supra viii, 2 dictum est: lex spiritus in Christo iesu liberavit me a lege peccati et mortis. Caro autem adhuc remanet servituti obnoxia, sicut supra dictum est. Et ideo tunc nulli subiectioni homo, per Christum liberatus, erit obnoxius, nec spirituali scilicet, nec carnali. Unde dicitur i cor. Xv, 24: cum tradiderit Christus regnum deo patri, et evacuaverit omnem principatum et potestatem. Interim autem dum corruptibilem carnem gerimus, oportet nos dominis carnalibus subiacere. Unde dicitur eph. Vi, 5: servi, obedite dominis carnalibus
Et hoc est etiam quod hic apostolus dicit omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Potestates autem sublimiores hic dicuntur homines in potestatibus constituti, quibus secundum iustitiae ordinem subiici debemus. I petr. Ii, 23: subditi estote omni humanae creaturae propter deum, sive regi quasi praecellenti, sive ducibus, tamquam ab eo missis, etc.. Dicit autem indefinite potestatibus sublimioribus, ut ratione sublimitatis officii eis subiiciamur, etiam si sint mali. Unde i petr. Ii, 18 subditur: subiecti estote non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis. Quod autem dicitur omnis anima, per synecdochen intelligitur omnis homo, sicut et gen. Xvii, 14: delebitur anima illa de populo suo. Utitur autem hoc modo loquendi, quia subiectionem superioribus debemus ex animo, id est ex pura voluntate, secundum illud eph. C. Vi, 6 s.: non ad oculum servientes, quasi hominibus placentes, sed ex animo cum bona voluntate
Deinde cum dicit non est enim potestas, etc., ponit rationem admonitionis praemissae
Primo quidem ex parte honesti; secundo ex parte necessarii, ibi qui autem resistunt, etc.. Circa primum duo facit
Primo praemittit duo principia; secundo ex eis concludit, ibi itaque qui resistit, etc.
Primo enim praemittit originem potestatis, dicens non est enim potestas nisi a deo. Quicquid enim communiter de deo et creaturis dicitur, a deo in creaturas derivatur, sicut patet de sapientia, eccli. I, 1: omnis sapientia a domino deo est. Potestas autem de deo et de hominibus dicitur. Iob c. Xxxvi, 5: deus potestates non abiicit, cum ipse sit potens. Unde consequens est, quod omnis humana potestas sit a deo. Dan. C. Iv, 14: dominabitur excelsus in regno hominum, et cuicumque voluerit, dabit illud. Io. Xix, 11: non haberes potestatem adversum me ullam, nisi tibi datum esset desuper. Sed contra hoc esse videtur, quod dicitur osee viii, 4: ipsi regnaverunt, et non ex me: principes extiterunt, et non cognovi. Ad hoc dicendum est, quod regia potestas, vel cuiuscumque alterius dignitatis potest considerari quantum ad tria. Uno quidem modo quantum ad ipsam potestatem, et sic est a deo, per quem reges regnant, ut dicitur prov. Viii, 15. Alio modo potest considerari quantum ad modum adipiscendi potestatem, et sic quandoque potestas est a deo: quando scilicet aliquis ordinate potestatem adipiscitur, secundum illud hebr. V, 4: nemo sibi honorem assumit, sed qui vocatur a deo tamquam aaron. Quandoque vero non est a deo sed ex perverso hominis appetitu, qui per ambitionem, vel quocumque alio illicito modo potestatem adipiscitur. Amos vi, 14: numquid non in fortitudine nostra assumpsimus nobis cornua? tertio modo potest considerari quantum ad usum ipsius: et sic quandoque est a deo, puta cum aliquis secundum praecepta divinae iustitiae utitur concessa sibi potestate, secundum illud prov. Viii, 15: per me reges regnant, etc.. Quandoque autem non est a deo, puta cum aliqui potestate sibi data utuntur contra divinam iustitiam, secundum illud ps. Ii, 2: astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum adversus dominum, etc.. Dubitatur etiam de potestate peccandi, utrum sit a deo. Ad quod dicendum est quod ipsa potentia qua peccatur, a deo est. Eadem enim potentia est qua peccatur et qua recte agitur: sed quod in bonum ordinetur, a deo est; quod autem ordinetur ad peccandum, est ex defectu creaturae, inquantum est ex nihilo
Secundo ponit, quod ea quae sunt, a deo ordinata sunt, cuius ratio est quia deus omnia per suam sapientiam fecit, secundum illud ps. Ciii, 24: omnia in sapientia fecisti. Est autem proprium sapientiae ordinate omnia disponere. Sap. Viii, 1: attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter. Et ideo oportet effectus divinos ordinatos esse. Iob xxxviii, 33: numquid nosti ordinem caeli, et pones rationem eius in terra? duplicem autem ordinem deus in suis effectibus instituit: unum quidem quo omnia ordinantur in ipsum, prov. Xvi, 4: universa propter semetipsum operatus est deus, alium vero quo effectus divini ordinantur ad invicem, sicut dicitur deut. Iv, 19 de sole et luna et stellis, quod fecit ea in ministerium cunctis gentibus
Deinde cum dicit itaque qui resistit, etc., ex duabus praemissis concludit propositum. Si enim potestas principum, inquantum talis est, a deo est, et nihil est a deo sine ordine, consequens est, quod etiam ordo, quo inferiores potestatibus superioribus subiiciuntur, sit a deo. Itaque qui contra hunc ordinem resistit potestati, dei ordinationi resistit. I reg. Viii, 7: non te abiecerunt, sed me, ne regnem super eos. Lc. X, 16: qui vos spernit, me spernit. Resistere autem divinae ordinationi contrariatur honestati virtutis. Unde contra virtutem agit quicumque potestati resistit, in eo quod pertinet ad ordinem suae potestatis
Deinde cum dicit qui autem resistunt, etc., ostendit huiusmodi subiectionem non solum esse honestam, sed necessariam. Et primo proponit quod intendit; secundo probat propositum, ibi nam principes, etc.. Dicit ergo primo: dictum est, quod qui resistit potestati, dei ordinationi resistit, quod quidem secundum se est vitandum, tamquam contrarium virtuti. Multi tamen sunt, qui amorem virtutis non habentes, ea quae sunt contraria virtuti non detestantur. Unde tales cogendi sunt ad vitationem malorum per poenas, et quantum ad hoc subdit qui autem resistunt, scilicet divinae ordinationi, sibi damnationem acquirunt, contra potestatis ordinem agendo. Quod quidem potest intelligi, uno modo, de damnatione aeterna, quam merentur qui potestatibus subiici nolunt in eo quod debent. In cuius exemplum dathan et abiron, qui moysi et aaron restiterunt, sunt a terra absorpti, ut habetur num. Xvi, 20 ss.. Alio modo potest intelligi de damnatione poenae, quae per ipsos principes infertur. Prov. Xx, 2: sicut rugitus leonis, ita et terror regis: qui provocant eum, peccant in animam suam. Sed contra hoc videtur esse quod apostoli et martyres principibus et potestatibus restiterunt et ex hoc non damnationem a deo sed praemium acquisiverunt. Sed dicendum est quod apostolus hic loquitur de eo qui resistit potestati inferiori, secundum quod est a deo ordinata. Habet autem hoc divina ordinatio ut potestati inferiori non obediatur contra superiorem, sicut etiam in rebus humanis ut proconsuli non obediatur contra imperatorem, nec balivo contra regem. Et omnis potestas humana sub potestate dei ordinatur et nulli potestati humanae est contra deum obediendum, secundum illud act. V, 29: oportet obedire magis deo quam hominibus
Deinde cum dicit nam principes, etc., assignat rationem eius quod dixerat. Et primo proponit rationem; secundo ex ratione posita quoddam utile documentum trahit, ibi vis autem non timere potestatem, etc.
Tertio huius documenti necessitatem assignat, ibi si autem malefeceris, etc.. Dicit ergo primo: dictum est quod qui resistunt potestati, sibi damnationem acquirunt, nam principes, qui hic potestates dicuntur, non sunt timori, id est in timorem, boni operis, id est propter bonum opus, sed mali, id est propter malum. Quod quidem videtur esse intelligendum secundum causam instituendi principes. Ad hoc enim sunt instituendi principes, ut illi qui amore virtutis non provocantur ad vitandum malum et faciendum bonum, cogantur ad hoc timore poenae. Prov. Xx, 8: rex qui sedet in solio iudicii, dissipat omne malum intuitu suo. Et secundum hoc dicitur quod principes non sunt timori boni operis sed mali, quantum ad id quod principi ex officio competit, sicut et is. Xxxii, 8 dicitur: princeps ea quae sunt digna principe cogitabit. Potest autem hoc referri etiam ad malos principes, qui non sunt timori boni operis sed mali: quia et si interdum iniuste persequuntur bene operantes, non tamen illi qui bene operantur, causam habent timendi, quia hoc ipsum, si patienter sustinent, in eorum bonum cedit, secundum illud i petr. Iii, 14: si quid patimini propter iustitiam, beati: timorem autem eorum ne timueritis, ut non conturbemini. Ex hoc autem quod hic dicitur, assignari potest ratio quare qui potestati resistunt, sibi damnationem acquirant: sive intelligatur de damnatione punitionis, qua principes rebelles puniunt, sive de damnatione qua homines puniuntur a deo. Si enim principes sunt timori mali operis, consequens est quod si aliquis potestati resistat, male operetur; et ita ipse homo, male agendo, est sibi causa punitionis temporalis et aeternae
Deinde cum dicit vis autem non timere, etc., ex eo quod dixerat quoddam utile documentum tradit, scilicet vitandi timorem principum. Et primo insinuat sua interrogatione hoc esse desiderabile, dicens vis non timere potestatem? quasi dicat: hoc debet homini esse placitum. Prov. Xx, 2: sicut rugitus leonis, ita et terror regis
Secundo docet medium ad hoc perveniendi, dicens bonum fac; quia, ut dicitur prov. Xvi, 13: voluntas regum, labia iusta; et in ps. C, 6: ambulans in via immaculata, hic mihi ministrabat
Tertio ostendit huius effectum, dicens: et si benefeceris, non solum timorem vitabis, sed etiam habebis laudem ex illa, scilicet potestate; quod planum est si accipiatur secundum finem, ad quem institutae sunt potestates. Ad hoc enim institutae sunt ut non solum a malis timore poenarum retrahant sed etiam ut ad bonum per praemia alliciant, secundum illud i petr. Ii, 14: sive ducibus tamquam ab eo missis ad vindictam malorum, laudem vero bonorum. Verificatur hoc etiam de malis principibus, quorum iniustam persecutionem, dum boni patienter sustinent, laudantur. Iac. V, 11: ecce beatificamus eos qui sustinuerunt
Quarto rationem assignat, dicens dei enim minister est tibi in bonum. Quod quidem manifeste patet, quantum ad debitum ordinem principum. Sunt enim sub regimine dei, quasi supremi principis, tamquam ministri ordinati. Sap. Vi, 3: cum essetis ministri regis illius, etc.. Ad idem autem tendit minister et dominus. Eccli. X, 2: secundum iudicem populi, sic et ministri eius. Et ideo sicut deus operatur in bonum his qui bonum agunt, ita et principes si recte ministerium suum impleant. Sed et mali principes ministri dei sunt, secundum ordinationem dei ad inferendas poenas, licet hoc sit praeter intentum eorum; secundum illud is. X, 5: assur virga furoris mei, et baculus ipse in manu mea est. Ipse autem non sic arbitrabitur. Et ier. Xxv, 9: assumam universam cognationem aquilonis, et nabuchodonosor regem babylonis servum meum, et adducam eos super terram istam, et super habitatores eius, etc.. Et quia tales mali principes, interdum, deo permittente, bonos affligunt, quod in bonum eorum cedit, secundum illud supra viii, 28: diligentibus deum, etc.
Deinde cum dicit si autem male, etc., ostendit necessitatem praemissi documenti. Dictum est enim quod benefaciendo non timebis potestatem, si autem malefeceris, time: quia causam timoris habes. Prov. C. X, 29: pavor his qui operantur malum. Sap. Xvii, 10: cum sit timida nequitia, data est in omnium condemnationem
Secundo assignat rationem dicens non enim sine causa gladium portat. Loquitur autem secundum consuetudinem principum, qui quasi insignia suae potestatis deferebant instrumenta puniendi, puta fasces virgarum ad verberandum, et secures vel gladios ad occidendum. Iob xix, 29: fugite a facie gladii, quoniam ultor iniquitatum est gladius
Tertio rationem exponit dicens portat, inquam, gladium, quia est minister dei, vindex, id est vindictam exercens, in iram, id est, ad exequendam iram dei, id est iustum iudicium eius, ei qui malum agit, id est, contra malefactorem. Ez. Xvii, 37 ss.: ecce ego congregabo omnes amatores tuos, et iudicabo te in iudiciis adulterorum, et dabo te in manus eorum, etc.. Prov. Xvi, 12: abominabiles regi qui impie agunt, quoniam iustitia firmatur solium. Ex quo patet quod non solum est licitum sed etiam meritorium principibus, qui zelo iustitiae vindictam exercent in malos. Unde dicitur ez. Xxix, 19 s.: erit merces exercitui illius, et operi quo servivit mihi adversus eam
Deinde cum dicit ideoque necessitate, etc., infert conclusionem principaliter intentam, dicens: ideoque, propter praedictas rationes, subditi estote principibus ex necessitate, quia scilicet hoc est ex necessitate salutis, vel subditi estote voluntarie necessitati, quae vobis imminet potentia principum, ut faciatis de necessitate virtutem; non solum propter iram, id est vindictam vitandam, quod pertinet ad secundam rationem, sed etiam propter conscientiam bonam conservandam, quod pertinet ad primam rationem, quia qui potestati resistit dei ordinationi resistit. Tit. Iii, 1: admone illos principibus et potestatibus subditos esse
Deinde cum dicit ideo enim et tributa praestatis, etc. Inducit homines ad exhibendum suis superioribus signum subiectionis. Et primo ponit signum subiectionis; secundo inducit ad eius exhibitionem, ibi reddite ergo, etc.. Circa primum duo facit
Primo ponit subiectionis signum, dicens ideo enim, scilicet quia debetis esse subiecti, et tributa praestatis, id est, praestare debetis, in signum scilicet subiectionis. Et ideo conquerendo dicitur thren. I, 1: princeps provinciarum facta est sub tributo. Dicuntur autem tributa, eo quod subditi dominis ea tribuunt
Secundo assignat rationem, dicens ministri enim dei sunt, in hoc ipsum, id est, pro ipso, scilicet tributa recipiendo, servientes, scilicet deo, et populo. Quasi dicat: unusquisque de suo ministerio vivere debet, secundum illud i cor. Ix, v. 7: quis, pascit gregem et de lacte eius non edit? et ideo cum principes nostri suo regimine deo ministrent, a populo debent tributa suscipere, quasi stipendia sui ministerii, non autem ita quod hoc debeant sibi computare pro praemio. Proprium enim praemium principis est laus et honor, ut philosophus dicit in v ethic.. Et cum hoc non sufficit, tyrannus fit. Sed hoc non est intelligendum de laude humana solum vel honore, quia tale praemium esset vanum, sed de laude et honore divino, qui principibus bene gubernantibus exhibetur. Sap. Vi, 22: o reges populi, diligite sapientiam, ut in perpetuum regnetis. Huiusmodi autem tributa recipiunt ad sustentationem, laborant autem principes ad omnium pacem. Unde dicitur i tim. Ii, 1 s.: obsecro primum omnium fieri obsecrationes pro regibus, et omnibus qui in sublimitate sunt constituti, ut quietam ac tranquillam vitam agamus. Baruch i, 11 s.: orate pro vita nabuchodonosor regis babylonis, ut vivamus sub umbra eius. Ab hoc tamen debito liberi sunt clerici ex privilegio principum, quod quidem aequitatem naturalem habet. Unde etiam apud gentiles liberi erant a tributis illi qui vacabant rebus divinis. Legitur enim gen. Xlvii, v. 20-22, quod ioseph subiecit pharaoni totam terram aegypti praeter terram sacerdotum, quae a rege tradita fuerat eis, quibus et statuta cibaria ex horreis publicis praebebantur. Et infra dicitur quod in universa terra aegypti, quinta pars solvitur absque terra sacerdotali, quae libera erat ab hac conditione. Hoc autem ideo aequum est, quia sicut reges sollicitudinem habent de bono publico in bonis temporalibus, ita ministri dei in spiritualibus, et sic per hoc quod deo in spiritualibus ministrant, recompensant regi quod pro eorum pace laborat. Sed attendendum est: cum tributa dicat regibus esse debita quasi laboris stipendium, dupliciter peccare possunt principes accipiendo tributa
Primo quidem si utilitatem populi non procurent sed solum ad diripiendum eorum bona intendant. Unde dicitur ez. Xxxiv, 3: lac comedebatis et lanis operiebamini, et quod crassum erat, occidebatis, gregem autem meum non pascebatis. Alio modo ex eo quod violenter diripiunt supra statutam legem, quae est quasi quoddam pactum inter regem et populum, et supra populi facultatem. Unde dicitur mich. Iii, 1: audite principes iacob, et duces domus israel. Et postea subdit: qui violenter tollitis pelles eorum desuper eis, et carnes eorum desuper ossibus eorum
Deinde cum dicit reddite ergo, etc., monet ad reddendum praedictum subiectionis signum. Et primo quidem in generali, dicens: ex quo tributum debetur principibus, tamquam dei ministris, reddite ergo omnibus debita. Ex quo patet quod ex necessitate iustitiae tenentur subditi sua iura principibus exhibere. Matth. Xviii, 24: oblatus est regi unus qui debebat decem millia talenta. Et matth. Xxii, v. 21: reddite quae sunt caesaris, caesari, etc.
Secundo specificat, et, primo, ea quae sunt exteriora, dicens cui tributum, scilicet debetis, reddite tributum, quia scilicet principi tribuitur pro generali regimine, quo patriam in pace et quiete gubernat. Gen. C. Xlix, 15: vidit requiem quod esset bona, factusque est tributis serviens. Cui vectigal, scilicet debetis, reddite vectigal, quod scilicet redditur principi in aliquibus certis locis de mercimoniis, quae deferuntur pro reparatione viarum et custodia. Vel vectigal dicitur, quod datur principi, quando per patriam devehitur, sicut sunt procurationes et alia huiusmodi
Secundo ponit ea quae sunt interius exhibenda. Est autem considerandum quod principi debetur et timor et honor: timor quidem, inquantum est dominus, sua potestate malos coercens a malis. Mal. I, 6: si ego dominus, ubi est timor meus? et ideo dicit cui timorem, scilicet debetis, prov. Xxiv, 21: deum time, fili mi. Inquantum autem quasi pater providet bonis quae sunt in laudem eorum, debetur illi honor. Mal. I, 6: si ego pater, ubi honor meus? et ideo subdit, cui honorem, scilicet debetis, reddite honorem. I petr. Ii, 17: regem honorificate. Sed contra est quod dicitur lev. Xix, 15: non honores vultum potentis. Sed hoc est intelligendum quantum ad hoc ut pro eo a iustitia non declines. Unde subditur: iuste iudica proximo tuo.
59
075 (Rm 13,8-10)
Supra apostolus ostendit qualiter debeant fideles ad superiores iustitiam observare, hic ostendit quid debeant omnibus communiter exhibere. Et circa hoc duo facit
Primo ponit quod intendit; secundo reddit rationem, ibi qui enim diligit, etc.. Dicit ergo primo: dictum est reddite omnibus debita, non quidem particulariter, sed integraliter, et hoc est quod subdit nemini quidquam debeatis. Quasi dicat: ita plene omnibus omnia debita persolvatis, ut nihil remaneat, quod solvere debeatis
Et hoc quidem propter duo
Primo quia in ipsa mora reddendi peccatum committitur, dum homo iniuste detinet rem alienam. Unde dicitur lev. Xix, 13: non morabitur opus mercenarii tui apud te usque mane. Et eadem est ratio de aliis debitis
Secundo quia quamdiu aliquis debet, est quodammodo servus et, cui debet, obligatur. Prov. Xxii, 7: qui accipit mutuum, servus est foenerantis. Sunt tamen quaedam debita, a quibus homo numquam potest se absolvere
Et hoc contingit dupliciter. Uno quidem modo propter excellentiam beneficii, cui aequivalens recompensari non potest: sicut philosophus dicit de honore qui exhibetur deo vel parentibus, secundum illud ps. Cxv, 12: quid retribuam domino pro omnibus quae retribuit mihi? alio modo propter causam debendi, quae semper manet; vel etiam propter hoc quod illud quod redditur, numquam exhauritur sed semper in reddendo crescit. Et propter has causas debitum dilectionis fraternae ita solvitur, quod semper debetur
Primo quidem quia dilectionem proximo debemus propter deum, cui sufficienter recompensare non possumus. Dicitur enim i io. Iv, 21: hoc mandatum habemus a deo, ut qui diligit deum, diligat et fratrem suum
Secundo quia causa dilectionis semper manet, quae est similitudo naturae et gratiae. Eccli. Xiii, 19: omne animal diligit sibi simile, sic et omnis homo proximum sibi
Tertio quia charitas in diligendo non deficit sed proficit. Phil. I, 9: hoc oro, ut charitas vestra magis ac magis abundet. Ideo dicit nisi ut invicem diligatis, quia scilicet dilectionis debitum ita semel redditur, ut tamen semper maneat sub debito praecepti. Io. Xv, 12: hoc est praeceptum meum, ut diligatis invicem
Deinde cum dicit qui enim diligit, etc., assignat causam eius quod dixerat, debito dilectionis nos numquam absolvi, quia scilicet in dilectione tota legis impletio consistit. Unde circa hoc tria facit
Primo proponit quod intendit; secundo manifestat propositum, ibi nam non adulterabis, etc.; tertio infert conclusionem intentam, ibi plenitudo ergo legis, etc.. Dicit ergo primo: ideo dictum est quod non intendamus nos expedire a debito dilectionis, sicut ab aliis debitis, qui enim diligit proximum, legem implevit, id est tota impletio legis ex proximi dilectione dependet. Sed hoc non videtur verum. Dicitur enim i tim. I, 5: quod finis praecepti charitas est. Unumquodque enim perficitur cum ad finem pervenit: et ideo tota legis perfectio in charitate consistit. Sed charitas duos habet actus, scilicet dilectionem dei et dilectionem proximi; unde et dominus dixit matth. Xxii, v. 40 quod tota lex et prophetae pendet in duobus mandatis charitatis: quorum unum est de dilectione dei, aliud de dilectione proximi. Non ergo videtur quod qui proximum diligit, impleat totam legem. Sed dicendum est quod illa dilectio proximi ad charitatem pertinet, et legem implet, qua proximus diligitur propter deum; et ita in dilectione proximi includitur dilectio dei, sicut causa includitur in effectu. Dicitur enim i io. Iv, 21: et hoc mandatum habemus a deo, ut qui diligit deum, diligat et fratrem suum. Et, e converso, dilectio proximi includitur in dilectione dei, sicut effectus in causa; unde ibidem dicitur: si quis dixerit quoniam diligo deum, et fratrem suum odit, mendax est. Et inde est quod in sacra scriptura quandoque fit mentio solum de dilectione dei, quasi sufficiat ad salutem, secundum illud deut. X, 12: et nunc, israel, audi, quid dominus deus tuus petit a te, nisi ut timeas dominum deum tuum, et ambules in viis eius, et diligas eum. Quandoque autem fit mentio solum de dilectione proximi. Io. Xv, v. 12: haec vobis mando, ut diligatis invicem
Deinde cum dicit nam non adulterabis, etc., probat propositum
Primo quidem per inductionem; secundo vero per medium syllogismi, ibi dilectio proximi, etc.. Circa primum, more inducentium, enumerat quaedam praecepta, quae dilectionem proximi implent. Et quia praecepta tria primae tabulae immediatius ordinantur ad dilectionem dei, non facit mentionem hic de eis, quamvis et ipsa impleantur in dilectione proximi, prout dilectio dei includitur in dilectione proximi. Enumerat autem mandata secundae tabulae, praetermittit tamen praeceptum affirmativum tantum quod est de honore parentum, in quo etiam intelligitur, ut omnibus reddamus quae debemus. Enumerat autem praecepta negativa, per quae aliquis prohibetur malum proximis inferre
Et hoc duplici ratione
Primo quidem, quia praecepta negativa sunt magis universalia, et quantum ad tempora et quantum ad personas
Quantum ad tempora quidem, quia praecepta negativa obligant semper et ad semper. Nullo enim tempore est furandum et adulterandum. Praecepta autem affirmativa obligant quidem semper, sed non ad semper, sed pro loco et tempore; non enim tenetur homo, ut omni tempore honoret parentes, sed pro loco et tempore
Quantum ad personas autem, quia nulli hominum est nocendum, non autem sufficientes sumus, ut unus homo possit omnibus hominibus servire
Secundo quia magis manifestum est quod per dilectionem proximi implentur praecepta negativa quam affirmativa. Qui enim diligit aliquem, magis abstinet a nocumento illius, quam ei beneficia impendat, a quo quandoque homo impeditur per impotentiam. Tripliciter autem aliquis nocumentum proximo inferre potest. Uno modo, facto; alio modo, verbo; tertio, desiderio. Facto quidem tripliciter. Uno modo quantum ad personam ipsius proximi, et hoc prohibetur cum dicitur non occides. In quo etiam intelligitur prohiberi omnis iniuria in personam proximi illata. I io. Iii, 15: omnis homicida non habet vitam aeternam in seipso
Secundo quantum ad personam coniunctam, scilicet uxorem, et hoc prohibetur cum dicitur non adulterabis. In quo etiam intelligitur prohiberi fornicatio et omnis illicitus usus genitalium membrorum. Hebr. Ult.: fornicatores et adulteros iudicabit deus
Tertio quantum ad res exteriores, quod prohibetur, cum dicitur non furaberis. In quo etiam prohibetur omnis iniusta subtractio rei alienae, sive per vim, sive per dolum. Zach. V, 3: omnis fur, sicut ibi scriptum est, iudicabitur. Nocumentum autem, quod quis proximo infert verbo, prohibetur, cum dicitur non falsum testimonium dices. Quod non solum prohibetur in iudicio sed etiam extra iudicium, sive per modum detractionis, sive per modum contumeliae. Prov. Xix, 5: testis falsus non erit impunitus, et qui mendacia loquitur, non effugiet. Nocumentum autem quod quis infert proximo, solo desiderio, prohibetur cum dicitur non concupisces rem proximi tui. Ubi etiam intelligitur prohiberi concupiscentia uxoris; supra vii, 7: nam concupiscentiam nesciebam, scilicet esse peccatum, nisi lex diceret: non concupisces. Ponuntur autem haec mandata ex. Xx, 17 ss.. Enumeratis autem pluribus praeceptis, colligit omnia alia in communi dicens et si quod est aliud mandatum, affirmativum vel negativum, vel ad deum, vel ad proximum pertinens, per modum supra dictum, instauratur, id est perficitur et impletur, in hoc verbo: diliges proximum tuum sicut teipsum. Quod quidem ponitur lev. C. Xix, 18; ubi nos habemus: diliges amicum tuum sicut teipsum. Quod autem dicit proximum tuum, referendum est ad omnem hominem et etiam ad sanctos angelos, ut augustinus probat in i de doctrina Christiana. Nomine enim proximi intelligitur quicumque facit alicui misericordiam, secundum illud lc. X, 36: quis tibi videtur illi proximus fuisse, qui incidit in latrones? et ille dixit: qui fecit misericordiam, etc.. Et quia proximus est proximo proximus, consequens est quod etiam ille, qui ab aliquo misericordiam recipit, proximus ei dicatur. Sancti autem angeli nobis misericordiam impendunt, et nos omnibus hominibus misericordiam debemus impendere et ab eis, cum necesse fuerit, recipere. Unde patet quod et sancti angeli et omnes homines proximi nobis dicuntur, quia beatitudinem, ad quam nos tendimus, vel iam habent, vel ad eam nobiscum tendunt. Ex quo patet quod daemones non sunt secundum hanc rationem proximi nobis, nec sub hoc praecepto eorum dilectio nobis iniungitur, quia sunt totaliter a dilectione dei exclusi et non sunt computandi in numero proximorum, sed in numero hostium. Quod autem dicit sicut teipsum, non est referendum ad aequalitatem dilectionis, ut scilicet aliquis teneatur diligere proximum aequaliter sibi: hoc enim esset contra ordinem charitatis, quo quilibet plus tenetur suam, quam aliorum salutem curare. Cant. Ii, 4: ordinavit in me charitatem. Sed est referendum ad similitudinem dilectionis, ut scilicet similiter diligamus proximum sicut nosipsos
Et hoc tripliciter
Primo quidem quantum ad finem dilectionis, ut scilicet nos et proximum diligamus propter deum
Secundo quantum ad formam dilectionis, ut scilicet sicut aliquis seipsum diligit, quasi sibi volens bonum, ita aliquis proximum diligat, quasi ei bona volens. Qui autem diligit proximum ad hoc solum ut eius utilitate vel dilectione potiatur, non vult bonum proximo, sed ex proximo vult sibi bonum. Quo quidem modo homo amare dicitur res irrationales, puta vinum vel aquam, ut scilicet eis utatur
Tertio quantum ad effectum dilectionis, ut scilicet aliquis necessitati proximi subveniat, sicut sibi, et quod nihil illicitum, propter amorem proximi, committat sicut nec propter suum amorem
Deinde, cum dicit dilectio proximi, etc., manifestat propositum medio syllogismi per hunc modum: qui diligit proximum, nullum malum operatur ad ipsum. Sed ad hoc tendit omne legis praeceptum, ut abstineatur a malo. Qui ergo diligit proximum, legem implevit. Quod autem dilectio proximi malum non operetur, habetur i cor. Xiii, 4: charitas non agit perperam, etc.. Quocumque autem modo accipiatur hic malum, vel pro malo transgressionis, vel etiam omissionis, poterit hoc referri non solum ad praecepta negativa sed etiam ad affirmativa. Inquantum vero dilectio proximi includit dilectionem dei, intelligitur quod dilectio proximi excludit malum, non solum quod est contra proximum, sed etiam quod est contra deum
Et sic includuntur etiam praecepta tabulae primae. Ultimo autem infert conclusionem principaliter intentam, dicens plenitudo ergo legis est dilectio, id est, per dilectionem lex impletur et perficitur. Eccli. Xxiv, 16: in plenitudine sanctorum detentio mea. Col. C. Iii, 14: charitatem habete, quod est vinculum perfectionis.
60
075 (Rm 13,11-14)
Postquam apostolus ostendit quomodo homo debet se deo exhibere pium, convenienter eius donis utendo, et proximo iuste ei debita reddendo, hic ostendit quomodo in seipso debeat honestatem conservare. Et circa hoc duo facit
Primo proponit temporis congruitatem; secundo exhortatur ad honestatem operum, ibi abiiciamus ergo, etc.. Circa primum tria facit
Primo ponit temporis congruitatem; secundo assignat rationem, ibi nunc enim propior est, etc.; tertio adhibet similitudinem, ibi nox praecessit, etc.. Dicit ergo primo: dictum est quae debetis observare et hoc, non solum propter ea quae dicta sunt, sed etiam scientes hoc tempus, id est per hoc quod debetis considerare huius temporis conditionem, quia ut dicitur eccle. Viii, 6: omni negotio tempus est et opportunitas. Ier. Viii, 7: milvus in caelo cognovit tempus suum, turtur, et hirundo, et ciconia custodierunt tempus adventus sui, populus autem meus, etc.. Ad quid autem congruum sit hoc tempus ostendit, subdens quia hora est iam nos de somno surgere. Quod quidem intelligendum est non de somno naturae, qui quandoque dicitur mors, secundum illud i thess. Iv, 12: nolumus vos ignorare de dormientibus, quandoque autem est quies animalium virtutum, secundum illud io. Xi, v. 12: si dormit, salvus erit. Nec enim intelligendum est de somno gratiae, qui quandoque dicitur quies aeternae gloriae, secundum illud ps. Iv, 9: in pace in idipsum, etc., quandoque autem est quies contemplationis etiam in hac vita. Cant. V, 2: ego dormio, et cor meum vigilat. Sed intelligitur de somno culpae, secundum illud eph. V, 14: exurge, qui dormis, et exurge a mortuis, etc., vel etiam negligentiae, secundum illud prov. C. Vi, 9: usquequo, piger, dormies? tempus ergo est surgendi a somno culpae per poenitentiam ps. Cxxvi, 2: surgite, postquam sederitis, etc., a somno vero negligentiae per sollicitudinem bene operandi is. Xxi, 5: surgite, principes, accipite clypeum. Eccli. Xxxii, 15: hora surgendi non te tristet
Deinde, cum dicit nunc enim, etc., assignat rationem eius quod dixerat, dicens nunc enim propior est salus nostra, quam cum credidimus. Quod quidem secundum intentionem apostoli intelligitur de salute vitae aeternae, de qua dicitur is. Li, 8: salus autem mea in sempiternum erit. Ad hanc autem salutem homo ordinatur, primo quidem, per fidem. Mc. Ult.: qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Sed semper magis ac magis homo accedit ad eam per bona opera et charitatis augmentum. Unde dicitur iac. Iv, 8: appropinquate deo, et appropinquabit vobis. Hoc est ergo quod apostolus dicit: ideo hora est iam nos de somno surgere, nunc enim, quando scilicet per opera bona et per charitatis augmentum profecimus, propior, id est propinquior, est, scilicet nobis, nostra salus, scilicet vitae aeternae de qua dicitur is. Li, 8: salus autem mea in sempiternum erit; quam cum credidimus, id est quam cum a principio fidem accepimus. Et potest hic intelligi duplex propinquitas. Una quidem secundum tempus, qua viri sancti, in operibus iustitiae proficientes, magis appropinquant ad terminum vitae huius, in quo mercedem accipiunt. Alia vero est propinquitas dispositionis vel praeparationis, quia per augmentum charitatis et operationem iustitiae homo praeparatur ad illam salutem. Matth. Xxv, 10: quae paratae erant, intraverunt cum eo ad nuptias. Sed secundum quod ecclesia haec verba adventus tempore legit, videntur haec verba esse referenda ad salutem quam Christus fecit in suo primo adventu, ut intelligamus apostolum loquentem quasi ex persona omnium fidelium qui fuerunt ab initio mundi. Appropinquante enim iam tempore incarnationis Christi, quo vaticinia prophetarum crebrescebant, quod tempus repraesentat ecclesia, poterit dici: nunc propior est nostra salus scilicet Christus, quam cum credidimus, id est cum homines a principio credere coeperunt Christi adventum futurum. Is. Lvi, 1: iuxta est salus mea, ut veniat, et iustitia mea, ut reveletur. Posset etiam assumi ad tempus misericordiae, quo quis incipit velle a praeteritis peccatis discedere. Tunc enim magis appropinquat suae saluti, quam a principio, dum haberet fidem informem. Iac. Iv, 7 s.; resistite diabolo, et fugiet a vobis; appropinquate deo, et appropinquabit vobis, etc.
Deinde, cum dicit nox praecessit, dies autem appropinquavit, etc., ponit ad propositum similitudinem. Quod quidem secundum intentionem apostoli sic videtur esse intelligendum ut totum tempus vitae praesentis nocti comparetur propter ignorantiae tenebras, quibus praesens vita gravatur. Iob xxxi, 1: omnes quippe involvimur tenebris, etc.. Et de hac nocte dicitur is. Xxvi, v. 9: anima mea desideravit te in nocte. Diei autem comparatur status futurae beatitudinis propter claritatem dei, qua sancti illustrantur. Is. Lx, 19: non erit tibi amplius sol ad lucendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te, sed erit tibi dominus in lucem sempiternam. Ad quem diem refertur quod dicitur in ps. Cxvii, 24: haec dies, quam fecit dominus, exultemus et laetemur in ea. Alio modo potest intelligi quod status culpae nocti comparetur propter tenebras culpae, de quibus dicitur in ps. Lxxxi, v. 5: nescierunt, neque intellexerunt, in tenebris ambulant. Et de hac nocte dicitur sap. C. Xvii, 20: solis autem illis superposita erat gravis nox, imago tenebrarum, quae superventurae erant illis. Dies autem dicitur status gratiae propter lumen spiritualis intelligentiae, quod iusti habent sed impiis deest. Ps. Xcvi, 11: lux orta est iusto. Sap. V, 6: sol intelligentiae non est ortus nobis
Tertio modo potest intelligi quod comparetur nocti tempus praecedens Christi incarnationem, quia nondum erat manifestata, sed sub quadam caligine. Ii petr. I, v. 19: habetis propheticum sermonem, cui benefacitis attendentes quasi lucernae lucenti in caliginoso loco. Et de hac nocte dicitur is. Xxi, 11: custos, quid de nocte? unde, sicut in nocte apparent umbrae ita etiam illo tempore eminebant legalia, quae sunt umbra futurorum, ut dicitur col. Ii, 17. Tempus autem ab incarnatione Christi comparatur diei propter potentiam spiritualis solis in mundo, de quo dicitur mal. Ult.: vobis timentibus nomen meum orietur sol iustitiae. Unde et ipse dominus dicit io. Ix, 4: me oportet operari opera eius qui misit me, donec dies est. Et postea subdit: quamdiu in mundo sum, lux sum mundi. Quod ergo dicitur nox praecessit, indifferenter accipi potest pro qualibet praedictarum trium noctium. Iam enim praecesserat eos quibus scribebat, et magna pars temporis huius vitae, et, quod verius est, praecesserat nox culpae; praecesserat etiam tempus legis, quod fuit ante Christum. Quod autem subdit dies autem appropinquavit, videtur secundum intentionem apostoli referendum esse ad diem futurae gloriae, qui licet nondum advenisset fidelibus Christi quibus scribebat, tamen in propinquo erat eis. Secundum praedicta posset etiam intelligi tempus gratiae Christi, quod etsi iam advenerit secundum temporum cursum, appropinquare tamen nobis dicitur per fidem et devotionem, sicut et phil. Iv, 5 dicitur: dominus prope est, et in ps. Cxliv, 18: prope est dominus omnibus invocantibus eum. Potest etiam hoc congruere his qui de peccatis poenitere incipiunt, quibus dies gratiae appropinquat
Deinde, cum dicit abiiciamus, etc., concludit exhortationem de honestate vitae. Et primo ponit exhortationem; secundo exponit eam, ibi non in comessationibus, etc.. Circa honestatem vitae tria tangit
Primo quidem remotionem vitiorum concludens ex praemissis: si nox praecessit, ut dictum est, abiiciamus opera tenebrarum, quia, ut dicitur eccle. Viii, 6, omni negotio tempus est et opportunitas. Unde, recedente nocte, cessare debent opera noctis. Dicuntur autem opera tenebrarum opera peccatorum: primo quidem, quia in seipsis privata sunt lumine rationis, quo illustrari debent humana opera, eccle. Ii, 14: sapientis oculi in capite eius, stultus in tenebris ambulat, secundo, quia in tenebris aguntur, iob xxiv, v. 15: oculus adulteri observat caliginem, tertio, quia per ea homo ad tenebras ducitur, secundum illud matth. Xxii, 13: mittite eum in tenebras exteriores
Secundo inducit ad assumendas virtutes, quasi dicat: ex quo dies appropinquavit, assumentes ea quae congruunt diei, induamur arma lucis, id est virtutes, quae et arma dicuntur, inquantum nos muniunt. Eph. Ult.: induite vos armaturam dei, ut possitis stare adversus insidias diaboli. Et dicuntur lucis arma, tum quia lumine rationis decorantur et perficiuntur, unde dicitur prov. Iv, 18: iustorum semita quasi lux splendens procedit, tum quia lucis examen requirunt, io. Iii, 21: qui facit veritatem, venit ad lucem, tum quia per opera virtutum alii illuminantur, matth. V, 16: sic luceat lux vestra coram hominibus, etc.
Tertio exhortatur ad usum virtutum et profectum, cum dicit sicut in die honeste ambulemus. Haec enim duo videntur diei congruere
Primo quidem honestas. Nam in die unusquisque seipsum studet componere, ut coram aliis honestus appareat. In nocte autem non sic. Unde dicitur i thess. C. V, 7: qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui ebrii sunt, nocte ebrii sunt: nos autem qui diei sumus, sobrii simus. Unde i cor. C. Xiv, 40 dicitur: omnia honeste et secundum ordinem fiant in vobis
Secundo homo in die ambulat, non in nocte. Unde dicitur io. Xi, 10: qui ambulat in nocte offendit. Et ideo, quia dies est, oportet quod ambulemus, id est de bono in melius procedamus. Unde dicitur io. Xii, 35: ambulate, dum lucem habetis
Deinde, cum dicit non in comessationibus, etc., exponit quod dixerat. Et, primo, exponit quomodo sunt abiicienda opera tenebrarum, quae sunt opera peccatorum, de quibus quaedam enumerat
Primo ponens ea quae pertinent ad corruptionem concupiscibilis, cuius corruptio est intemperantia, quae est circa delectationes tactus et circa cibos. Unde, primo, excludit intemperantiam ciborum, cum dicit non in comessationibus. Dicuntur comessationes superfluae et nimis accuratae comestiones. Prov. C. Xxiii, 20: noli esse in conviviis peccatorum, nec in comessationibus eorum qui carnes ad vescendum conferunt. Quod quidem potest esse peccatum mortale ex hoc quod secundum legem pro hac culpa aliquis damnatur ad mortem. Dicitur enim de filio protervo deut. Xxi, 22: comessationibus vacat, et luxuriae atque conviviis; lapidibus eum obruet populus, etc.. Dicitur autem aliquis vacare comessationibus atque conviviis, non quidem si comedat magnifice secundum statum suae dignitatis, sicut dicitur, esther ii, 18, quod assuerus iussit praeparari convivium magnificum propter coniunctionem esther, iuxta magnificentiam principalem; sed quando aliquis hoc facit praeter decentiam sui status, et praecipue si ad hoc principalis eius cura existat, sicut illi de quibus dicitur infra ult.: huiusmodi Christo domino non serviunt, sed suo ventri; et phil. Iii, 9: quorum deus venter est
Secundo excludit intemperantiam circa potum, cum subdit et ebrietatibus, quae pertinent ad superfluitatem potus extra mensuram rationis hominem ponentis. Eccli. Xxxi, 35: vinum in iucunditate creatum, et non in ebrietate. Et est considerandum quod ebrietas ex suo genere est peccatum mortale, cum scilicet homo ex proposito inebriatur, quia videtur praeferre delectationem vini integritati rationis. Unde dicitur is. V, 22: vae qui potentes estis ad bibendum vinum, et viri fortes ad miscendam ebrietatem. Si vero aliquis inebrietur praeter intentionem, non ex proposito, puta quia ignorat virtutem vini, vel quia non aestimat se tanto potu inebriandum, non est peccatum mortale, quia non per se inebriatur sed per accidens, id est praeter intentionem, quod quidem non potest contingere in his, qui frequenter inebriantur. Et ideo dicit augustinus in sermone de purgatorio, quod ebrietas est peccatum mortale, si assidua fuerit. Unde signanter hic apostolus in plurali numero dicit: non in comessationibus et ebrietatibus
Tertio excludit intemperantiam circa corporalem quietem, cum dicit non in cubilibus id est non in superflua dormitione, quam convenienter post comessationem et ebrietatem prohibet, quia sequitur ex illis. Et potest esse in hoc peccatum mortale, quando propter quietem corporalem et somnum omittit homo quae facere debet et inclinatur ad aliqua mala facienda. Mich. Ii, 1: vae qui cogitatis inutile, et operamini malum in cubilibus vestris. Potest etiam quod dicit non in cubilibus vestris, referri ad apparatum luxuriae. Unde dicitur in persona meretricis prov. Vii, 17: aspersi cubile meum myrrha, etc.. Gen. Xlix, v. 4: ascendisti cubile patris tui. Et ideo convenienter, quarto, excludit intemperantiam circa venerea, cum subdit et impudicitiis, id est quibuscumque venereis actibus, qui dicuntur impudici, quia non cavent id quod est maxime pudore vel confusione dignum: tum quia omnes delectationes tactus, gulae et luxuriae sunt communes nobis et brutis. Unde qui eis inordinate insistit, brutalis efficitur. Ps. Xxxi, 9: nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, etc.. Tum etiam quia specialiter in actibus venereis ratio hominis totaliter absorbetur a delectatione, ut non possit homo tunc aliquid intelligere, sicut aristoteles dicit in libro ethicorum. Unde et osee iv, 11 dicitur: fornicatio, et ebrietas, et vinum auferunt cor. Apoc. Ix, 21: non egerunt poenitentiam super immunditia et fornicatione et impudicitia, quam gesserunt
Deinde excludit ea quae pertinent ad corruptionem irascibilis, cum dicit non in contentione. Quae quidem, ut ambrosius dicit, est impugnatio veritatis cum confidentia clamoris. Potest autem intelligi quod per hoc prohibetur omnis rixa, non solum verborum, sed et factorum, quae ut plurimum a verbis incipit. Prov. Xx, 3: honor est homini qui separat se a contentionibus. Solet autem contentio ex invidia generari, et ideo subdit et aemulatione. Unde iac. Iii, v. 16 dicitur: ubi zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus pravum
Secundo exponit quomodo debeamus induere arma lucis, dicens sed induimini dominum iesum Christum, in quo scilicet abundantissime fuerunt omnes virtutes, secundum illud is. Iv, 1: apprehendent septem mulieres virum unum. Induimus autem iesum Christum, primo quidem, per sacramenti susceptionem. Gal. C. Iii, 27: quicumque in Christo baptizati estis, Christum induistis
Secundo, per imitationem. Col. Iii, 9: expoliantes vos veterem hominem cum actibus suis, et induentes novum, etc.. Et eph. Iv, 24: induite novum hominem, qui secundum deum creatus est in iustitia, etc.. Dicitur autem induere Christum qui Christum imitatur, quia, sicut homo continetur vestimento et sub eius colore videtur, ita in eo, qui Christum imitatur, opera Christi apparent. Per hoc ergo induimur arma lucis, quando induimur Christum
Tertio exponit quod dixerat sicut in die honeste ambulemus, per hoc quod subdit et carnis curam ne feceritis in desideriis. In hoc enim pulchritudo honestatis consistit ut homo non carnem spiritui sed spiritum praeferat carni. Supra viii, 12: debitores sumus non carni, ut secundum carnem vivamus. Sed notandum quod non dicit simpliciter carnis curam ne feceritis, quia quilibet tenetur ut carnis curam gerat ad sustentandam naturam, secundum illud eph. V, 29: nemo umquam carnem suam odio habuit, sed nutrit et fovet, etc.. Sed addit in desideriis, ut scilicet inordinata carnis desideria, id est concupiscentias, non sequamur. Unde dicitur gal. V, 16: spiritu ambulate, et desideria carnis non perficietis.
Thomae Aq. ad Rm 57